Kent: İçerisinde Şeylerin Üretildiği Yerden Mekanın Üretildiği Yere

Toplumsal ilişkiler için önemli bir hareket noktası olarak tanımlanabilecek olan mekansal ilişkiler her dönem, dönemin ihtiyaçları doğrultusunda yeniden tanımlanmıştır. Bu ihtiyaçları belirleyen en önemli faktörler; iktisadi faktörler ve bu iktisadi ilişkilerin hegamonik gücü olarak devlettir.

Başlangıç aşamasında kapitalist manifaktür gelişim, ticaretin kentlerde yeni bir sınıf ortaya çıkartması gibi gelişmelerle kentsel yapıda önemli değişiklikler yaşanmıştır. Üretim sürecinin toprak merkezli yapısında oluşan bu değişim ve öte yandan da sanayi devriminin ortaya çıkarttığı sonuçlar, içerisinde şeylerin üretildiği ve bu üretim sürecinin tüm boyutları ile organize edilmeye başladığı yeni bir mekansal ilişkiler ağı ortaya çıkartmıştır. Kapitalizmin bu ilk dönem oluşum ve gelişme sürecinde mekansal ilişkileri belirleyen ana eksen üretim ve üretimin organizasyonudur. Bu anlamı ile kent; içerisinde şeylerin üretildiği ve satıldığı bir ilişkiler ağıdır.

Kapitalist gelişme ve kentleşme süreci içinde yaşanan dönüşüm ile, kentsel mekan, içerisinde şeylerin üretildiği yerden mekanın üretildiği bir yer haline gelmiştir. Bu sürecin sonucu olarak iktidar, mekanı işgal ederek gündelik yaşamdaki kontrol, sömürü ve denetim mekanizmalarını oluşturur (Lefebvre, 1973). Mekan üretim sürecinin aktörü iktisadi ve siyasal boyutları ile iktidardır. Onun müdahalesi mekan üzerinden toplumsal yapıya, sosyal ilişkilere yapılan bir müdahaledir. Mekan üzerinden toplumu baskı ve denetimi altında tutar. Lefebvre’ye göre kapitalizm, uzun kabul edilecek ömrünü, mekanın yeniden üretimine borçludur zira kapitalizmin egemenliğinin kaynağına inildiğinde, bu açıkça görülecektir (Lefebvre, 1973). Gottdiener kentin yalnızca yapılı bir çevreden oluşmadığına dikkat çeker. Kent, aslen kapitalist gelişmenin öznesidir. Kent kapitalizmin bütün ilişkilerinin yeniden üretildiği bir mekan olarak, kapitalizmin ayakta kalabilmesi ve gelişebilmesinin bir

aracıdır. Kapitalist toplumsal örgütlenme, kendisini yeniden üretecek bir mekan yaratmaktadır (Gottdiener, 2001).

David Harvey "Kentsel devrim" kitabında bu kavramsal tartışmanın iktisadi kökenlerini derinleştirmektedir. Harvey tarafından neoliberal kapitalist sistemin işleyiş yasalarının kentsel boyutları ele alınmakta ve kentleşme üzerinden sermaye birikimi, kapitalist krizlerin kentsel kökenleri ve kentsel dönüşüm süreçleri içerisindeki sermaye taktikleri ayrıntılı olarak incelenmektedir. Bu anlamda ilgili çalışmada, kentsel okumaların eleştirisi üzerinden kapitalist sistem ve kentleşme süreçleri arasındaki ilişki çok boyutlu olarak ele alınmaktadır. Örneğin Harvey tarafından kar oranlarındaki düşüş, tüketimin gerilemesi vb. argümanlarla karakterize olan dönemsel ve döngüsel kriz okuması eleştirilerek kapitalist krizin kentsel kökenleri ele alınmış, bir kutuplaşma alanı olan kenti okumadan yapılan kapitalizmin eleştirilerinin sınırları tanımlanmıştır. Bu anlamı ile Harvey açık bir biçimde klasik Marksist kategorilere iktisadi kökeni oldukça ayrıntılı olarak çizilmiş bir biçimde katkı sunmuştur: "Kentleşme; sermaye ve emek fazlasının soğrulmasında kilit bir rol oynamaktadır" (Harvey, 2013).

Harvey, kapitalist siyaseti, artı sermayenin üretilmesi ve soğurulması için yeni kar alanları bulma siyaseti olarak tanımlamaktadır. Bu bağlamda yazar şehirleşmeyi bu artı sermayenin soğurulması ve yeniden üretilmesinin en önemli aracı olarak tanımlar. Sorun böyle tanımlandığında ise, doğal olarak, kentsel olgular kapitalist iktisadın başat kategorisi halini alacaktır (Harvey, 2013).

Sermaye birikiminin soğrulabileceği en etkin araçların başında kentleşme ve buna endeksli sermaye birikimi gelmektedir. Artı mallar oluşturma sürecinde çeşitli faktörler bu artı birikimi çeşitli ölçülerde baskılayabilir. Pazarın sınırlandığı durumlarda ise yeni pazar alanları yaratmak (reklam vb.) yollarla ve elbette kaynak sıkıntısını kredi ve tahviller yolu ile aşmak gerekecektir. Bu sıkışma süreçlerinde kentsel alan sermayenin soğurulması için en önemli kar alanlarının başında gelmektedir. Kapitalist iktisatta çoğu durumda krizlerin ana nedeni ya da sonucu olarak tanımlanan artı sermaye birikimi ve bu birikimin soğurulaması sorunu geçmişte militarist harcamalar aracılığı ile gerçekleşirken günümüzde bu harcamaların önüne kent ve kentleşme olgusu geçmiştir. Kentler bu artı sermayenin soğurulmasında ve kapitalizmin kendini yeniden üretmesinde başat bir rol oynamaktadırlar (Harvey, 2008).

Kentsel alanda ortaya çıkan sürecin özlü ifadesi olarak sermayenin yeniden üretim sürecinin değişen yapısını tanımlamak yararlı olacaktır. Zira sermayenin belirli sıkışmalarını aşmasına yardımcı olan bu karlı alan aslında üretim sürecindeki yapısal dönüşümün sonucudur.

Bugünün kentleri açısından birincil işlev emeğin yeniden üretimi veya üretimin yapıldığı yerler değildir. Böyle işleyen kentler elbette ki vardır ancak bu ikincil bir işlev haline gelmiştir. Bugünün kentleri kentsel mekanın kendisinin sermaye birikimi açısından merkez olduğu kentlerdir. Bu klasik bir meta üretiminin yerini kentin kendisinin meta olarak üretiminin alması durumudur. Şengül, kentin geçmiş işlevi ile güncel işlevini tartışırken, geçmişte kentin bir sahne olduğuna ve bu sahne üzerinde üretim ve emeğin yeniden üretildiği bir oyun oynandığına dikkat çeker. Ancak bugün artık kentin kendisinin oyun olduğu görülmektedir. Geçmişin kenti, fabrikaları içeren, metanın üretildiği yerken, bugün kentin kendisi başlı başına metadır (Şengül, 2013).

Bugünün kentsel mekanı, üretim sürecinin sürdüğü yer değil, bu üretim araçlarının söküldüğü bir yerdir. Örneğin geçmişte Profilo fabrikasının bulunduğu Mecidiyeköy'de, bugün Profile Alışveriş Merkezi bulunmaktadır. Kentsel mekanın ve bununla ilişkili taşınmazların başka hiçbir üretim süreci ile karşılaştırılamaz bir karlılığı olduğundan söz edilebilir. Buna bir örnek olarak Zorlu Holding'in karayolları arazisi satın alması verilebilir. Zorlu Holding bir milyar dolara yakın bir maliyetle araziyi almıştır ve bu araziye üç milyar dolar kaynak aktararak gelecek on yıl için yirmi iki milyar dolar kar sağlamayı garantilemiştir. Bunu uluslararası bir Zorlu Holding şirketi olan Vestel'in yaratma şansı olmadığı bilinmektedir. İşte tam da bu nedenle holdingler bugün kentsel alana yatırım yaparak üretim süreci ile kıyaslandığında çok daha büyük karlar elde etmektedirler (Şengül, 2013).

Yaşanılan dönemin kentsel mekanının karakteristik özelliği kentin bir bütün halinde metaya dönüşmesi olarak tanımlanabilir. Bu sürecin doğal sonucu olarak ise özellikle dönüşüm süreçlerinde ortaya çıkan olgu karakteristik bir meta üretim süreci olgusudur. Zira artık çelişki fabrikalardan çıkarak toplumun geniş kesimlerini içerisine alacak bir biçimde kentin bütününe yayılmış durumdadır. Bu durum kentsel toplumsal mücadelelerin olanakları açısından geniş bir zemin oluşturmaktadır. Yakın dönem toplumsal hareketler incelendiğinde ise bu olgunun ne demek olduğu daha açık bir şekilde ortaya çıkacaktır.