Kazancın geri verilmesi davaları

Kişilik hakkı ihlâline karşı açılacak davaların hepsi TMK m. 25’te sayılmamıştır. Anılan bu Kanun maddesinde sayılmayan davalardan biri de sebepsiz zenginleşme davasıdır. Sebepsiz zenginleşme davası, TBK hükümlerine göre açılmaktadır426.

421 _{Helvacı, a.g.e., s. 130; Kılıçoğlu, a.g.e., s. 409.}

422 _{Eren, a.g.e., s. 855; Oğuzman, Seliçi, Oktay Özdemir, a.g.e., s. 173.} 423 _{Tandoğan, Şahsiyet, s. 335.}

424 _{Tandoğan, Şahsiyet, s. 335.} 425 _{Gül, a.g.m., s. 338.}

99

Doktrinde sebepsiz zenginleşme, haksız fiillerde ve sözleşmelerde olduğu gibi bağımsız borç kaynağı olarak kabul edilmektedir427. Sebepsiz zenginleşme davası TBK m. 77’de düzenlenmiş ve bu düzenlemeye göre haklı bir sebebin varlığı olmadan kendine ait olmayan mal veya emekten zenginleşen kişi, mal veya emek sahibine bu edimi geri vermek zorundadır.

Bu sebepsiz zenginleşme davası ederi para ile ölçülebilen kişilik değerlerinde zararın meydana gelmesiyle açılması söz konusu olur428. Sebepsiz zenginleşme davası açılabilmesi şu şartların gerçekleşmesine bağlıdır:

- Kitle iletişim araçlarıyla kişilik hakkını ihlâl edici bir eylemin olması, - Eylem nedeniyle failin zenginleşmesi ve eyleme maruz kalanın

malvarlığında azalma olması,

- Eylem ile sebepsiz zenginleşme ve mağdurun malvarlığında azalma arasında sebep sonuç ilişkisi olması.

- Sebepsiz zenginleşme davası açılabilmesi için failin kusurlu olmasına gerek yoktur. Bu şart sebepsiz zenginleşen faile haksız fiil hükümlerinin uygulanıp uygulanmayacağı hususunda aranır429.

Sebepsiz zenginleşme davasında maddi tazminat davasındakinin aksine kusur şartı aranmamaktadır430. Bu sebeple uğradığı kişilik hakkı ihlâli neticesinde malvarlığında azalma meydana gelen kişi sebepsiz zenginleşme davası açabilecektir431. Dava sonucunda, sebepsiz zenginleşenin haksız kazancını, malvarlığında azalma meydana gelen kişiye ödemesi kararlaştırılır. Ödenecek tutarla ilgili zenginleşme ve fakirleşme tutarlarına bakılır. Ödenecek tutar belirlenirken zenginleşme ve fakirleşme tutarlarından en düşük olan hangisiyse o tutar üst sınır olarak kabul edilir432.

Somut herhangi bir olayda hem maddi tazminat hem de sebepsiz zenginleşme şartları oluşmuşsa hangi davanın açılacağı davacının inisiyatifindedir. Davacı istediği davayı açabilir. Failin zenginleşmesi mağdurun fakirleşmesinden az ise burada davacının

427 _{M. Kemal Oğuzman, M. Turgut Öz, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 17. Basım,}

İstanbul, Vedat Kitapçılık Basım Yayım Dağıtım Ltd. Şti., 2019, s. 313. 428 _{Kılıçoğlu, a.g.e., s. 347.}

429 _{Kılıçoğlu, a.g.e., s. 348.} 430 _{Kılıçoğlu, a.g.e., s. 348.} 431 _{Kılıçoğlu, a.g.e., s. 348.}

100

maddi tazminat davası açması daha doğru olacaktır433. Diğer durumlarda kusur şartının ispat edilmesi yükümlülüğü olmayacağından sebepsiz zenginleşme davasının açılması daha doğru olacaktır434. Bir diğer açıdan bakıldığında zenginleşme, mağdurun malvarlığındaki azalma nedeniyle olmamışsa gerçek olmayan vekaletsiz iş görme davasının açılması yerinde olacaktır435. Sebepsiz zenginleşme davasında zamanaşımı saldırı gerçekleştikten sonra on yıldır; ancak saldırıya uğrayanın malvarlığındaki azalmayı talep edebileceğini öğrendiğinden sonra iki yıldır.

4.2.3.2 Vekaletsiz iş görme davası

TBK m. 526’dan hareketle vekaletsiz iş görme, başkası hesabına vekaletsiz olarak onun tahmini iradesine ve menfaatine uygun olmayan iş görülmesi demektir. Bu düzenlemeden anlaşılacağı üzere bir başkası hesabına vekaletsiz olarak onun nesnel menfaatine ve tahmini iradesine uygun iş görmek hukuka aykırı olmayacaktır. Bir kişinin hukuksal alanının ihlâl edilmesiyle sağlanan yarar durumunda TBK m. 530 yani gerçek olmayan vekaletsiz iş görme söz konusu olacaktır. Bu davranış da hukuka aykırıdır.

Gerçek olmayan vekaletsiz iş görme, haksız fiil olarak kabul edilir. Vekaletsiz iş görme davası iş sahibi olan kişiye iş gören kişiden vekaletsiz iş görmeden kaynaklı elde edilen kazancın tamamını alma olanağı sağlamaktadır. Bu yönüyle gerçek olmayan vekaletsiz iş görme davası, iş sahibine maddi tazminat ve sebepsiz zenginleşme davalarından daha fazla menfaat sağlamaktadır436. Gerçek olmayan vekaletsiz iş görme davası açma koşulları; kişilik hakkını ihlâl edici eylemin varlığı, hukuka aykırılığı ortadan sebeplerin olmaması, failin vekaletsiz iş görmeden dolayı kazanç elde etmesi, kazanç ile vekaletsiz iş görme arasında sebep-sonuç ilişkisidir437. Gerçek olmayan vekaletsiz iş görme durumunda, işi gören yapılan eylemden kazanılan her türlü maddi değeri işin sahibine devretmekle zorunludur438. Bu durum iş görenin bu kazancı elinden çıkardığında da geçerlidir ve bu kazanç iş görenin iş

433 _{Serozan, a.g.e., s. 316.}

434 _{Serozan, a.g.e., s. 316.} 435 _{Kılıçoğlu, a.g.e., s. 348.}

436 _{Cevdet Yavuz, Borçlar Hukuku Özel Hükümler, 9. Baskı, İstanbul, Beta Yayınevi, 2014,}

s. 1331-1332.

437 _{Helvacı, Koruyucu Davalar, s. 131; Kılıçoğlu, a.g.e., s. 354.} 438 _{Tandoğan, Vekaletsiz İş Görme, s. 193-194.}

101

sahibine borcudur. Bu iş görme esnasında elde edilen belgeler, planlar ve hatta işi görenin kendi yeteneği ile elde ettiği maddi kazançlar dahil iş sahibine devredilmesi iş gören tarafından devredilmelidir439. Haksız fiile maruz kalan kişinin tazminat talebinde sebepsiz zenginleşmeye dayanılırsa tazminatın üst sınırı haksız fiile maruz kalan kişinin malvarlığındaki fakirleşme ve fiil nedeniyle elde etmekten eksik kaldığı kârdır, ancak gerçek olmayan vekaletsiz iş görmede davacı tazminat talebi miktarını belirlerken bir sınırlamaya tâbi değildir. Kanımızca gerçek olmayan vekaletsiz iş görme davasından elde edilen tazminat tutarı sebepsiz zenginleşmedekinden ya daha fazladır ya da ona eşittir. Maddi tazminat davasında maddi tazminatın üst sınırı mağdurun maruz kaldığı zarar olduğundan ve eylemi gerçekleştirenin mağdurun kazanamayacağı bir maddi faydayı elde etmesi durumunda maddi zarar oluşmayacağından maddi tazminat davasının açılması yerine gerçek olmayan vekaletsiz iş görme davasının açılması yerinde olacaktır440. Sebepsiz zenginleşme ve maddi tazminat davasında failin haksız fiille beraber kendi becerilerini birleştirerek elde ettiği kazancın belli kısmını saklı tutması olanağı vardır. Sebepsiz zenginleşme ve haksız fiil düzenlemelerinin yeterli olmadığı durumlarda, gerçek olmayan vekaletsiz iş görme düzenlemeleriyle bir kişinin maddi menfaat edinme hırsıyla diğer kişilerin hukuki alanlarını ihlâl etmesi engellenmektedir. Failin kendi yetenekleriyle elde ettiği kazancın devredilmesinin de öngörülmesiyle fail adeta cezaya maruz bırakılmaktadır441.

Sebepsiz zenginleşme ve gerçek olmayan vekaletsiz iş görme mukayese edildiğinde; vekaletsiz iş görmede tazminat tutarı belirlenirken mağdurun fakirleşme miktarına bakılmadığından gerçek olmayan vekaletsiz iş görme davasının açılması davacıya daha çok fayda sağlayacaktır442. Sebepsiz zenginleşme, maddi tazminat davası ve gerçek olmayan vekaletsiz iş görme davası beraber mukayese edildiğinde bunlardan sebepsiz zenginleşme ve gerçek olmayan vekaletsiz iş görme davasının yarışacağı kabul görmektedir443. Kural olarak maddi tazminat davası ile vekaletsiz iş görme davası beraber açılabilmektedir. Ancak bunlardan daha düşük miktarda olanın

439 _{Tandoğan, Vekaletsiz İş Görme, s. 193-194.} 440 _{Oğuzman, Seliçi, Oktay Özdemir, a.g.e., s. 256.} 441 _{Serozan, a.g.e., s. 316.}

442 _{Oğuzman, Seliçi, Oktay Özdemir, a.g.e., s. 256; Tandoğan, Vekaletsiz İş Görme, s. 206.} 443 _{Serozan, a.g.e., s. 316; Oğuzman, Öz, a.g.e., s. 348.}

102

sonuçlanması halinde diğer dava konusu talepten elde edilen tazminat mahsup edilecek ve dava kalan talep miktarı üzerinden yürüyecektir. Bu sebeple doktrinde bu iki davadan birinin seçilerek açılması daha yerinde olacağı savunulmaktadır444. Kanımızca gerçek olmayan vekaletsiz iş görme neticesinde elde edilen kazancın iadesini öngören hükümlerin uygulanması, özellikle haksız rekabet ve fikri haklar bağlamında en etkili hukuki koruma yoludur. Son zamanlarda kişilerin ticari değerlerinin ihlâl edilmesiyle de büyük meblağlarda haksız kazanç sağlanması söz konusu olduğundan gerçek olmayan vekaletsiz iş görmenin önemi artmıştır. Özellikle de başka gerçek veya tüzel kişinin adının, resminin veya özel yaşamının kullanılmasıyla büyük meblağlarda maddi kazanç sağlanması muhtemeldir. Hatta tirajını artırmak isteyen bir gazete veya reyting oranlarını artırmak istemek televizyon kanalı bazen maddi veya manevi tazminat tutarını göze alarak kişilik hakkı ihlâl edici eylemde bulunması muhtemeldir. İşte bunu önlemede yaptırım gücü olarak gerçek olmayan vekaletsiz iş görme hükümlerinin varlığı tartışılmazdır. Bu davalarda çoğu zaman tazminat tutarının belirlenmesi kolay olmamaktadır. Failin elde ettiği kazancın kaçta kaçının haksız fiile dayandığının tespitinin tam olarak yapılması imkânsız olduğu durumlarda hakim TBK m. 50/2 hükümlerini uygulayacaktır. Bu hüküm uyarınca hakim tazminat tutarını olayın akışına ve mağdurun önlemlere bakarak belirleyecektir445.

Gerçek olmayan vekaletsiz iş görme aynı zamanda bir haksız fiil olduğundan dolayı zamanaşımında da haksız fiil hükümlerine tâbidir. Haksız fiillerde zamanaşımını düzenleyen TBK m. 72’ye göre vekaletsiz iş görme davası mağdurun zararı ve faili öğrendiği tarihten itibaren iki yılın geçmesiyle, mağdur zarar göreni ve zararı öğrenmediği durumlarda eylemin gerçekleştiği tarihten itibaren on yılın geçmesiyle zamanaşımına uğrar.