Kazakistan’da Uygulanan İthal İkamesi Stratejis

1998 yılının ikinci yarısında Kazakistan’da Yeni Sanayi Politikası ilan edilmiştir. Buna göre belirlenen öncelikli sektörlerin geliştirilmesi planlanmıştır. Programda ithal ikameci ve ihracata yönelik üretim yapan bazı sektörlerin geliştirilmesi amaçlanmıştır. Programın önceliklerini Nazarbayev’in Kazakistan halkına hitaben yazdığı ve Kazakistan açısından öncelikleri belirlediği bir mesajda bulmak mümkündür. Bu mesaj “Kazakistan-2030: Bütün Kazakistanlıların gelişmesi, güvenliği ve refahlarının

yükseltilmesi” adıyla 1997’de yayımlanmıştır.Burada Nazarbayev, Kazakistan’da 1994 yılından beri izlenen politikaların devam edeceğini belirtmekle beraber, artık enflasyon düşürüldükten sonra, büyümeye önem verileceğini açıklamıştır. Nursultan Nazarbayev, yakın yıllar içerisinde ekonominin reel sektörüne, onun canlandırılmasına ve büyümesine önem verileceğini açıklanarak, öncelikli sektörleri de belirlemiştir. Bunlar hafif ve gıda sanayii, sanayi, alt yapı, petrol ve gaz ürünleri, kimya ve petrokimya, makine yapımının bazı alt sektörleri, teknoloji ağırlıklı bazı sektörler, hizmetler ve turizmdir. Mesajda bu sektörlerin hangi yöntemlerle geliştirileceği söylenmemekle birlikte, sadece piyasaya güvenilemeyeceğine değinilmiştir. Devletin aktif endüstriyel politikasına başlaması gerektiği ve makro ekonomiden mikro ekonomiye dikkatini yoğunlaştırması gerektiği belirtilmiştir. 2010 yılına kadar ise öncelikli sektörler olarak emek yoğun sektörlerin seçilmesi gerektiği vurgulanmıştır. Bunlar, tarım, ormancılık ve ağaç ürünleri, hafif ve gıda sanayii, turizm, konut inşaatı ve alt yapının oluşturulmasıdır.267

Bu mesajın yazılmasından bir yıl sonra hükümet Temmuz 1998’de yeni sanayi politikasını kabul etmiştir. Bu politika kapsamında makine yapımı, tekstil, giyim, deri ve kimya sektörlerinin 1 Nisan 1999’dan itibaren vergi ödemeyeceği ilan edilmiştir. Ayrıca 2003 yılının başlangıcına kadar binden fazla firmanın vergi borçları ve hükümete olan borçları ertelenmiştir. Genel olarak ise 1998 yılında uygulanmaya başlanan yeni sanayi politikasının araçları gümrük vergileri ya da döviz kuru gibi araçlar değildi. Bunlar daha çok vergi muafiyeti, ulaşım fiyatlarında indirim, devlet ihalelerinde ve devlet siparişlerinde öncelik, daha değişik avantajları içermektedir. Bunların yanı sıra Kazakistan’da üretim yapan yerli ve yabancı üreticilere yerli girdileri alma önerisi ya da telkini ve anti damping soruşturmaları da kullanılmıştır. Bununla beraber, yeni sanayi politikası sadece ithal ikameci sektörlere değil, mamul mal ve ara malları üreten ihracatçı sektörlere de yöneliktir. 268

267 _{Somuncuoğlu, a.g.e., ss. 198-199} 268 _{y.a.g.e.,ss.199-200}

Yerli yatırımcılara göre, onların önünü açan, aslında yeni sanayi politikası değil, 1997 yılında “Doğrudan Yatırımların Desteklenmesine Dair” Devlet Başkanı kararnamesi olmuştur. Yatırım teşviklerini içeren bu kararnameden sonra, 1997-1999 yılları arasında 150 yerli yatırımcıyla toplam olarak 1 milyar 300 bin dolar tutarında anlaşmalar imzalanmıştır. Fakat yerli yatırımcıların hükümet üyeleriyle beraber yaptıkları toplantılarda ifade ettikleri gibi, 1999’dan beri bahsedilen kararnamenin yerli yatırımcılara uygulanmasını engellemek için, Kamu Gelirleri Bakanlığı ve Maliye Bakanlığı devreye girmişlerdir. 269

Yeni sanayi politikasının en etkili aracı olarak vergi sisteminin kullanılması öngörülmüştür. Kazakistan’ın Vergi Kanunu mevcut yatırım ve vergi ayrıcalıklarını da ilgilendiren değişikliler içermekte olup, yeni Vergi Kanun’u 1 Ocak 2005 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Yeni kanun uyarınca yapılan değişiklikler, yatırımlara sağlanan yeni kurumlar vergisi kolaylıklarını uygulamaya koymakta, mevcut kurumlar vergisi kolaylıklarının süresini 5 yıldan 10 yıla uzatmakta ve yatırım projeleri için arazi vergisi muafiyeti getirmektedir. Önceki uygulamalarda arazi vergisi yalnızca arazinin satın alınarak kullanılması koşulunda uygulanmakta iken, yeni uygulama yalnızca bir yatırım projesinde kullanma halinde de muafiyete imkan sağlamaktadır. Vergi kanununda yapılan son değişiklikler aynı zamanda “yüksek katma değerli” ürün üretip satan vergi mükellefleri için de özel bir vergi rejimi yürürlüğe koymaktadır.270

Kazakistan ithal ikameci sanayileşme politikasını destekleyici yönde gümrük politikası uygulamaya başlamıştır ve 2001 yılı Temmuz ayı itibariyle gümrük tarifeleri değiştirilmiştir. Bu anlamda yurt içinde üretimi yapılmayan malların gümrük vergileri daha düşük tutulmakta veya sıfır olarak uygulanmaktadır. İlave olarak eğer yurt içinde gelişmeye başlayan bir üretim dalı varsa bunu geliştirmeye yönelik önlem olarak gümrük vergileri yükseltmektedir. Yapılan yeni düzenleme ile sosyal güvenlik kesintileri %26’dan %21’e ve KDV oranı %20’den %16’ya düşürülmüş olup, bunun

269 _{Somuncuoğlu, a.g.e., s.204} 270 _{İGEME, a.g.r., s.41}

piyasayı canlandırıcı etkisi gözlenmektedir.271

Kazakistan, dış ticaret yapısındaki dengesizlikler nedeni ile zaman zaman geniş dış ticaret açıkları ile karşı karşıya kalabilmektedir. İhracatının büyük çoğunluğunu petrol ve ana metaller oluşturan ülkenin ihracat gelirleri bu ürünlerin dünya fiyatlarındaki değişimlerinden önemli ölçüde etkilenmektedir. Örneğin 1998 yılında Asya’daki mali krizin ardından söz konusu ürünlerde dünya fiyatlarındaki ani düşüş ülkenin ihracatının ciddi düşüş göstermesine neden olmuştur. Ayrıca ülkenin geleneksel ihraç ürünlerinin dünya piyasalarında Amerikan doları üzerinden işlem görmesi nedeni ile devalüasyon, ülkenin ihracatında artış etkisi yaratmamaktadır. Diğer taraftan Kazak ekonomisi yüksek düzeyde ithalata dayalı bir ekonomidir. Ülkede gerçekleştirilen üretimin büyük çoğunluğu petrol ve gaz sektörlerinde yoğunlaşmış olup, sermaye ve tüketim mallarında üretim iç tüketimi karşılayacak seviyede değildir. Sermaye ve tüketim malları gerçekleştiren üreticilerin çoğunluğu ise fiyat ve kalite bakımından ithal malları ile rekabet edebilir düzeyde değildir. Geniş ve açık sınırlarından ülkeye çok sayıda ucuz, kaçak mal girişi gerçekleşmektedir. Petrol sektörü yatırımlarındaki ve üretimindeki artış sermaye malları ithalatındaki artışın diğer bir önemli nedenidir.Yüksek miktardaki kayıt edilemeyen ticaret hacmi ithalatın izlediği seyrin takibine yönelik girişimleri güçleştirmektedir. Kazakistan’ın Rusya, Kırgızistan ve Özbekistan ile sahip olduğu geniş ve geçişi kolay sınırlar küçük ölçekli sınır ticaretine olanak tanımakta ancak sınır ticaretinin hacmi dış ticaret verilerine yansıtılamamaktadır. Kayıt altına alınamayan ithalatın büyük çoğunluğu gıda dışı tüketim malları ve ikinci el arabalardan oluşmaktadır. İnşaat malzemeleri ithalatı ve doğrudan yabancı yatırımların sermaye malları ithalatı önemli ithalat kalemleridir. Petrol ve enerji ithalatı-başta Rusya’dan gerçekleştirilen kömür ve elektrik olmak üzere-düşerken, Özbekistan’dan gaz ithalatı artmaktadır. 2003 yılında petrol ve enerji ürünleri ithalatı 600 milyon Dolar tutarında gerçekleşmiştir.272

271 _{Duran , a.g.e., s. 49} 272 _{Somuncuoğlu, a.g.e., s.204}

Ticaretin gelişmesini sınırlayan en önemli problem, Kazakistan’ın tamamen kara ile çevrili denize kıyısı olmayan bir ülke olmasıdır. Bu nedenle ihracatta ve ithalatta maliyetler çok fazla yükselmektedir. Ayrıca bir diğer sorun da önemli petrol ve gaz ihracatı yollarının ülkenin dünya enerji piyasasındaki en önemli iki rakibi olan Rusya ve İran üzerinden geçmesidir. Ülkenin denize en yakın limanları Rusya ve Gürcistan’ın Karadeniz’deki kıyılarına yakın limanlardır. Kazak mavnaları Karadeniz’e Rus egemenliğindeki bir su yolu olan Volga-Don kanalından girebilmektedir. 1997 yılına dek Rusya üzerinden petrol geçişi konusunda sürekli sorunlar yaşanması, Kazakistan’ın Azerbaycan ve Türkiye, Çin, Türkmenistan ve İran gibi daha yüksek maliyetli alternatif güzergahları göz önünde bulundurmasına neden olmuştur. İhracat gelirlerinin büyük çoğunluğu yabancı yatırımlar sayesinde elde edilmektedir. 273