Bazen hükümetler ülke güvenliği ve sosyal nedenlerle dış ticarete müdahale ederler.58
9 Ülke Güvenliği
Her ülkenin özlemi, askeri araç ve gereç üretiminde kendine yeterli olabilmektir. Bu nedenle bir çok ülke, stratejik öneme sahip bazı malların ithalini kısıtladığı ve hatta yasakladığı gibi, özellikle ülke savunmasına yönelik bazı sanayileri koruyucu önlemler alırlar.
9 Politik Nedenleri
Dış ticarette serbesti ve mukayeseli üstünlüğe uygun olarak uluslararasında uzmanlaşma, bazı faaliyetlerin tamamen körlenmesine neden olabilecektir. Bu gibi, dış rekabete dayanma gücü zayıf faaliyet alanlarında çalışanlar, işlerini kaybetmek istemezler. Uzmanlaşma ile daha iyi iş olanaklarının ortaya çıkacağı bilinmesine rağmen, mevcut işi kaybetmemeyi yeğler ve siyasi tercihlerini o yönde kullanırlar. Öte yandan bazen hükümetler, kayırmak istedikleri bazı üreticilerin ürettikleri malların ithaline politik nedenlerle, sınırlamalar getirirler.
1.3.3. Dış Ticaret Politikasının Araçları
Dış ticaret politikası belli ekonomik amaçlara ulaşmak için kararlar alınması ve bu kararların uygulanmasını gerekli kılmaktadır. Dış ticaret politikasının en önemli aracı gümrük tarifeleridir. Ancak, uluslararası ilişkilerin gelişmesine paralel olarak zaman içerisinde dış ticareti düzenleyen yeni araçlarda geliştirilmiştir.59 Tarife dışı araçlar
58 Dinler, a.g.e., s. 475-476 59 Öztürk, a.g.e., s.56
bağlamında miktar kısıtlamaları, tarife benzeri faktörler, görünmez engeller ve gönüllü ihracat kısıtlamaları, ihracatın özendirilmesi ve bağlı ticaret bunlar arasında yer almaktadır.
1.3.3.1. Gümrük Tarifeleri
Gümrük tarifesi geniş anlamda dış ekonomi politikasının, dar anlamda ise dış ticaret politikasının en eski ve en çok kullanılan araçlarından biridir.60 Tarife, bir malın ihracatçısının, dünya fiyatı üzerinden belirli bir bölümünün hükümete ödemesini gerektirir.61
Gümrük tarifeleri tek taraflı olarak parlamento veya hükümet tarafından belirlenebildiği gibi ülkeler arasında karşılıklı anlaşmalarla da belirlenebilmektedir. Tek taraflı olarak belirlenen tarifelere otonom tarife, ülkeler arasında anlaşmalarla belirlenen gümrük tarifelerine ise, akdi tarife denilmektedir.62
1.3.3.1.1. Gümrük Tarifeleri, Türleri ve Ekonomik Etkileri
Gümrük tarifeleri advalorem ve spesifik olarak ikiye ayrılır. Ayrıca bunların birleşiminden oluşan karma vergiler de vardır.
Spesifik vergiler birim ve ağırlık gibi malların fiziki birimleri üzerinden alınırken advalorem vergiler ise malın değerinin belirli bir yüzde oranı olarak alınır. Spesifik vergiler enflasyonda advalorem vergiler kadar dış koruma sağlamazlar. Bunlar, birim başına sabit bir miktar oldukları için fiyatlar yükseldikçe verginin fiyata oranı da düşer. Oysa advalorem vergiler değer üzerinden alındıklarından artan fiyatlara aynı oranda uygulanırlar, yani verginin koruma gücü değişmez. Advalorem vergilerin bu
60 Karluk, a.g.e., s. 139
61 David Begg, Stanley Fischer, Rudiger Dornbusch, (editör: Serin Vildan) Makro İktisat, Alkım Yayınları, İstanbul, 2001, s.578
üstünlüklerine karşın bazı güçlükleri de vardır. Bu vergilerin uygulanabilmesi için, her şeyden önce malların değerinin belirlenmesi gerekir.63
Karma gümrük tarifeleri daha çok hammaddesi vergilendirilmiş mamul mallara uygulanmaktadır. Bu durumda verginin spesifik kısmı hammadde üzerine konulan gümrük vergisine eşittir. Advalorem vergi ise iç ekonomide o sanayi dalına sağlanan koruma oranını yansıtır.64
Gümrük tarifeleri yerli sanayilerin korunması amacıyla konulmaktadır. Gümrük tarifeleri dışarıdan gelen malların yurtiçi fiyatlarını artırarak, bu malları yurt içinde üreten yerli üreticileri dış rekabetten korumaktadır. Tarife ile koruma, tarifenin ithalatı ne ölçüde kısıtladığına bağlıdır. Koruma sağlayabilmek için tarifelerin yeterince yüksek olması gerekmektedir. Gümrük vergisinin en önemli etkisi ithalatın azalmasına neden olmasıdır.65
Gümrük tarifelerin uygulamasında ekonomik etkileri dört grupta toplanabilir. Bunlar, üretim, tüketim, gelir ve gelir dağılımı etkileridir.
9 Üretim etkisi
Gümrük tarifesi ithal malların fiyatını artırdığı için yerli üretimi teşvik eder. Tarifeden önce o malın üretimini maliyetli bulan üreticiler, tarifeyle birlikte üretimi karlı bulacaklar ve piyasaya gireceklerdir. Tarife sadece yeni üreticilerin girmesini temin etmekle kalmamakta, eski üreticilerinin karlarını da arttırmaktadır.66
63 İsmail Bulmuş, Mikroiktisat, Eğitim Yayınları, Ankara, 1994, s. 291, 300
64 Ercan Bocutoğlu, Metin Berber, Kenan Çelik, İktisada Giriş, 2. Baskı, Akademi Yayınevi, Trabzon, Eylül 2000, s. 328
65 Öztürk, a.g.e., s.57 66 Ertürk, a.g.e., s.110
9 Tüketim etkisi
Gümrük vergileri fiyatları yükselterek tüketimin kısılmasına yol açar. Tüketimde meydana gelen azalma, ithal malının talep esnekliğine bağlıdır. Esneklik birden büyük ise, vergi sebebiyle artan fiyatlar tüketimi o kadar daha fazla kısar. Artan fiyatlar yüzünden tüketici eskisine oranla daha az mal tüketeceği için refahında bir azalma meydana gelir. Buna tüketim etkisi denir.67
9 Gelir etkisi
Gümrük vergileri devletin önemli bir gelir kaynağıdır. Toplam vergi geliri, ithal edilen miktarı ile birim başına verginin çarpılmasıyla bulunur. Devlet tarife ile gelir sağlayabilmesi için, gümrük tarifelerinin, ithalat hacmini sıfıra indirecek düzeyde yüksek olmaması gerekir.68
9 Gelir Dağılımı etkisi
Gümrük vergileri ekonomide gelirin yeniden dağılımına yol açar. Buna yeniden dağıtım etkisi denir. Tam rekabette şartları altında üretim yapan bir firma ancak kendisini o sektörde tutmaya yetecek kadar normal kar elde eder. Denge ise, o sektörde verimliliği en düşük olan firma maliyetinin piyasa fiyatına eşitlendiği noktada oluşur. Bu firma marjinal firmadır ve bu firmanın üretim maliyetlerinin altında çalışan firmalar normal üstü kar diğer bir değişle üretici rantı elde ederler. Bu rant tüketicilerin üreticilere yapmış olduğu bir gelir aktarması olarak değerlendirilebilir.69
67 Rıdvan, a.g.e., s. 143
68 Bocutoğlu, Berber, Çelik, a.g.e., s. 330 69 Karluk, a.g.e., s. 143-144
1.3.3.1.2. Tarife Dışı Araçlar
Uluslararası ticari ilişkiler giderek yoğunlaşırken, özellikle 1930’lu yıllardan sonra dış ticaret politikası araçlarından büyük bir artma ve çeşitlenme olmuştur.70 Gümrük tarifelerinin dışında genellikle döviz çıkışına yol açan işlemleri kısıtlamak için hükümetin tek taraflı kararı ile konulan müdahale önlemleridir.71
Tarife dışı araçlar aşağıdaki gibi belirtebiliriz: