Bağımsızlıktan Önce Kazakistan’ın Ekonomik ve Sosyal Özellikleri Kazakistan Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra yeni bir yapılanma

sürecine girmiştir. Merkez ekonomisinden serbest piyasa ekonomisine geçiş aşamasında Kazakistan SSCB’nin eski cumhuriyetleri gibi çeşitli ekonomik zorluklarla karşılaşmıştır. Kazakistan 1990’lı yılların başlangıcından itibaren uzun süren merkezi

148 _{TİKA, Kazakistan Ülke Raporu, http://www.tika.gov.tr/Dosyalar/Kazakistan.doc, Erişim: 08.03.2006} 149 _{Duran, a.g.e., s.4}

planlı ve dışa kapalı modelden, piyasa mekanizmasının hakim olduğu dışa açık bir modele geçmeye çalışmaktadır. Geçişin başlangıç aşamasında, üretimde ve insanların yaşam standartlarında ani bir düşüş yaşanmıştır.151 _{SSCB zamanında ülkeler arasında} “merkez planlama” oluşturduğu için Kazakistan ve diğer Sovyetler ülkeler gibi hem birbirlerine hem de büyük ölçüde Rusya’ya bağlıydı. Bu bağlantıların ortadan kalkması sonucunda Kazakistan ciddi ekonomik sorunlarla karşılaşmıştır.152

1990’lı yılların başlarından itibaren Kazakistan’da çok yönlü bir ekonomiyi kurma ve serbest pazara geçme yönünde reformlar gerçekleştirilmiştir. Kazakistan’ın pazar ekonomisine geçtiği dönemde ülkenin ekonomik ve sosyal gelişim düzeyine ilişkin bazı özellikleri bulunuyordu. Ülkede bu dönemde endüstrileşme konusunda çok büyük bir imkan vardı. Reformların gerçekleştirilmesinin öncesinde (1987 yılında) ülkenin Sovyetler Birliği ortalamasının %61 olduğu dönemde, genel endüstri üretimi içindeki payı %46 olarak gerçekleşmişti. Kazakistan’da Sovyetler Birliği nüfusunun yaklaşık %6’sı yaşamaktaydı ve ülke, Birliği’nin toplam üretimin %4,5’ini sağalabiliyordu. Kazakistan’ın ulusal ihtiyaç malları konusunda da payı düşüktü. Ülkedeki ulusal ihtiyaç mallarının %60’ı dışarıdan getirilmekteydi. Kazakistan’ın hammadde ve yarı fabrikasyon olarak ihraç ettiği malların değeri 6-7 milyar rubleyi bulunurken, ithal ettiği ürünler 13,8 milyar ruble olarak gerçekleşmiştir. Diğer cumhuriyetler bütçeye %17-19’luk bir pay gönderirken, Kazakistan Birlik bütçesine gelirden alınan vergi olarak %33’lük bir pay göndermiştir. Sovyetler Birliği ortalaması kişi başına düşen et miktarı 42 kg olurken bu rakam, Kazakistan için 32 kg olarak gerçekleşmiştir. Ülkeden yapılan yün ihracatından elde edilen gelir ise 1,1 milyar rubledir.153

151 _{Bayram Güngör, “Post-Komünist Geçiş Sürecinde Dünyada ve Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde} Ekonomik Kalkınma Çabaları ve Sonuçları”, Bağımsızlıkların 10.Yılında Türk Cumhuriyetleri, Türkistan ve Azerbaycan, Araştırma Merkezi Yayınları, s.511-512

152 _{Kumısay İbrayeva Toka, “Kazakistan Ekonomisi’nde Dış Ticaretin Yapısı ve Sorunları”, (Yüksek} Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2003, s. 45

153 _{Kayırtay Nurgaliev, Kazakistan Ekonomisi, Kazakistan El-Farabi Milli Devlet Üniversitesi Tercüme-} Dizgi-Baskı, YEPA LTD, Ocak, 1998, s. 111-112

Kazakistan ekonomisinin bir başka yapısal özelliği de, tarım ağırlıklı üretim yapısıdır. Kazakistan merkezi planlamaya dayalı iş bölümü sisteminde daha çok tarımsal üretim alanı, enerji ve hammadde deposu olmakla görevlendirilmiştir. Sovyetler Birliği döneminde 1988 verileriyle toplam ulusal üretimin %9,2’sini gerçekleştiren bu ülkelerin, toplam tarımsal üretim içindeki payları %15’tir.154 Sovyetler Birliği’nin tarıma elverişli arazilerinin beşte birine sahip olan ve tarımsal üretim açısından da üçüncü sırada yer alan Kazakistan, bütün buğday, et, yün ve pamuk üretiminde önemli bir konumdadır. Ancak bağımsızlığın ilk yıllarında eski bağlantıların ortadan kalkmasıyla, kötü iklim şartları, sulama ve sektördeki organizasyon sorunları nedeniyle tarımsal üretim hacminde önemli düşüşler kaydedilmiştir.155

Kazakistan tarım sektörünün ekonomideki ağırlığını aşağıdaki tablodan da izlemek mümkündür. Tarım ağırlıklı üretim karakteri ülkenin istihdam yapısına da yansımıştır. 1991 yılı itibariyle tarım sektörünün istihdamdaki payı %16 düzeyindedir.

Tablo 5. Kazakistan’da Net Ulusal Üretimin ve İstihdamın Sektörel Dağılımı (1991, %)

Sektörler Net Üretim İstihdam

Tarım 34,1 16,0

Sanayi 37,1 20,8

İnşaat 13,5 9,0

Ulaşım-Haberleşme 8,5 8,9

Kaynak: Nesrin Sungur, “Yeniden Yapılanma Sürecinde Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ve Geçiş Dönemi Sorunları”, Bağımsızlığın İlk Yılları Azerbaycan Kazakistan Kırgızistan Özbekistan Türkmenistan, T.C. Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Basımevi, Ankara, 1994, s. 225

154_{Nesrin Sungur, “Yeniden Yapılanma Sürecinde Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ve Geçiş Dönemi} Sorunları”, Bağımsızlığın İlk Yılları Azerbaycan Kazakistan Kırgızistan Özbekistan Türkmenistan, T.C. Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Basımevi, Ankara, 1994, s.224-225

Kazakistan’ın Sovyetler Birliği döneminde sahip olduğu sanayi, çoğunlukla yer altı kaynaklarını çıkarma üzerinde kurulmuştu. Kazakistan volfram, kurşun ve barit kaynakları açısından dünyada birinci, krom, çinko ve gümüş açısından ikinci, manganezde üçüncü, bakırda dördüncü, altın ve demirde yedinci, gaz ve kömürde dokuzuncu ve petrolde on üçüncü sıradaydı. Kazakistan’ın doğal kaynaklarına 10,4 trilyon dolar değer biçilmektedir. Buna rağmen Kazakistan’da mal üreten bir sanayi gelişmiş değildi. Kazakistan, sahip olduğu zengin petrol rezervlerine rağmen, Sovyetler Birliği’nde var olan uzmanlaşmadan dolayı hiçbir zaman büyük bir petrol ürünleri üreticisi olmamıştır. Kazakistan açısından buradaki ciddi sorun, rafinelerin eksikliği ve ülke içindeki dağılımlarıdır.156

Görüldüğü gibi, Sovyetler Birliği içerisinde yürütülen bölgesel uzmanlaşma politikaları sonucu Kazakistan, Sovyetler Birliği’nin buğday deposu ve yarı mamul üreticisi konumunda idi. Bu durum, ülkenin dış ticaret yapısına da yansımıştır. Kazakistan daha çok hammadde ihraç eden, makine gibi sanayi mallarını ithal eden bir ülkeydi. Üstelik bağımsızlığın kazanılmasından sonra uygulanan reformların başarısını etkileyebilecek önemli bir husus, bu ülkelerin dış ticaretinin büyük bir kısmını eski Sovyet cumhuriyetleri ile yapmasıydı.

2.2.2. Bağımsızlıktan Sonra Kazakistan Ekonomisinin Genel Bir Analizi