Kayıplar

Emek ve alın teri karşılığı üretilen ürünün depoya girmesi yerine tarlada bırakılması ürün kaybını oluşturmaktadır. Bu kayıplar;

§ Hasat öncesinde, tohumluk seçiminin iyi yapılamamasından

§ Hasat esnasında, hasat zamanının iyi belirlenememesinden veya biçme esnasındaki kayıplardan

§ Hasat sonrasında, uygun saklama koşullarının sağlanamamasından meydana gelmektedir (TKB, 2001).

Bir çiftçinin 100 dönüm tarlasından, dönüme verimi 500 kg buğday elde ettiğini ve bu tarlada hasat esnasında % 5 dane kaybı meydana geldiğini düşünürsek; bu bir römork dolusu buğdayın tarlada bırakılması demektir. Bu durumu ülkemiz çapında düşünürsek, birkaç milyon tonla ifade edilecek kayıplar ortaya çıkmaktadır. Nitekim 1999–2001 dönemi içinde hasan öncesi, esnası ve sonrasındaki toplam buğday kayıpları, hasat edilen ürün miktarının % 17’si kadardır. Bu oran küçümsenemeyecek bir oran olmakla birlikte ekonomik açıdan düşünüldüğünde, TMO’nun alım fiyatıyla (2005 yılı için 350.000 TL) çarpıldığında neredeyse 850 milyon $’lık bir kayba neden olmaktadır.

Tablo 3.16.Türkiye’nin Buğday Kayıpları (ton)

YILLAR ÜRETİM KAYIP %

1991–1992 20.400.000 3.509.000 17,2 1992–1993 19.300.000 3.320.000 17,2 1993–1994 21.000.000 3.612.000 17,2 1994–1995 17.500.000 3.010.000 17,2 1995–1996 18.000.000 3.096.000 17,2 1996–1997 18.500.000 3.182.000 17,2 1997–1998 18.650.000 3.216.000 17,2 1998–1999 21.000.000 3.423.000 16,3 1999–2000 18.000.000 2.934.000 16,3 2000–2001 21.000.000 3.423.000 16,3 Kaynak: TANIK, 2005 DİE, 2003

TMO ya da özel sektör tarafından buğdayın satın alınması, depolanması, muhafazası, sevkıyatı, tesellümü ve satışı sürecinde çeşitli sebeplerden dolayı miktarlarında noksanlıklar (kayıplar) meydana gelmektedir. Söz konusu kayıplar, tartım, kayıt ve hesap hatalarından, dökülme ve saçılmalardan, cihaz-makine ve depo kullanım hatalarından, ürün bünyesindeki rutubet kayıplarından, havalandırma ve kurutmalar sırasındaki kayıplardan, haşere-kemirgen ve kuş tahribatlarından, makine hileli yönlendirme kayıplarından, depolama tekniğine uyulmaması sonucu oluşan kayıplardan, insan hataları ve diğer nedenlerle oluşmaktadır. TMO’da yapılan depolamalarda 1999–2003 yılları arasında ortalama kayıp buğdayda % 0,27 olmuştur (TMO, 2004).

3.1.4. Tohumluk

Buğday üretiminde en önemli faktörlerden biri kuşkusuz yüksek vasıflı tohumluk kullanımıdır. Son yıllarda buğday ekimine ayrılan yaklaşık 9,2 milyon hektar arazi dikkate alındığında, hektara 200 kg tohumluk kullanımı ile yıllık tohumluk ihtiyacı yaklaşık 1,8 milyon tondur. Buğdayın kendine döllenen bir bitki olması nedeniyle tohumluğun üç yılda bir değiştirilmesi önerilmektedir. Ekilen alanların tamamında sertifikalı tohumluk kullanılacağı düşünüldüğünde, yıllık tohumluk talebi yaklaşık 600.000 ton civarındadır (TMO, 2004).

Buğday üreticileri tohumluk ihtiyaçlarını çoğunlukla kendi ürettikleri ürünün bir kısmını ayırmak suretiyle karşılamaktadırlar. Bu şekilde sağlanan tohumluklar, sertifikalı tohumluk kullanımı dışında kalan uygulamalardır (TZMO, 2005).

Ülkemizde üretici alışkanlıklarından ötürü bu güne kadar kullanılan sertifikalı tohumluk miktarı yıllık tohumluk talebinin çok altında olmuştur. Özellikle 5254 sayılı kanunun 2002 yılından itibaren yürürlükten kalkmış olması, sertifikalı tohumluk kullanımını daha da azaltmıştır. 2004 yılında Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından özel önem verilen ve üç kurumun (Toprak Mahsulleri Ofisi –TMO-, Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü – TİGEM- ve Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü –TÜGEM-) ortaklaşa yürüttüğü proje ve çalışmalarla sertifikalı tohumluk kullanımı yaklaşık 240.000 tona çıkarılmıştır. Bu miktara ulaşılmasında, 5 Haziran 2004 tarihinde yayımlanan 2004/2005 yılı Hububat Alım ve Satımı Kararnamesi’nde TMO tarafından sertifikalı tohumluk kullanan (ürünün borsada veya özel sektörde satılması halinde) üreticilere kg başına 50.000 TL ödeme yapılması, İl Özel İdareleri’nden sağlanan yaklaşık 8,5 trilyon TL ile mahsul fiyatına tohumluk verilmesi, 2004 yılı Şubat ayında çıkarılan kararname ile sertifikalı tohumluk

kullanan üreticilere düşük faizli kredi kullandırılması, TİGEM tarafından sertifikalı tohumluk fiyatlarının düşük tutulması ve sertifikalı tohumluğun avantajlarının üreticiye anlatılması için TİGEM ve Tarım ve Köyişleri Bakanlığı İl Müdürlükleri tarafından çeşitli bilgilendirme faaliyetleri düzenlenmesi etkili olmuştur (TMO, 2004).

Ülkemizde tohumlukta karşılaşılan sorunların başında özellikle sertifikalı tohumlukların temini ve dağıtımındaki aksaklıklar gelmektedir. Tohumluk üretim ve dağıtım sistemi belirli esaslara bağlanmıştır. 308 Sayılı Kanun çerçevesinde üretilen veya tedarik edilen tohumluklar Bakanlık Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü koordinatörlüğünde kamu ve özel sektör aracılığı ile çiftçilere dağıtılmaktadır. Özel sektör dağıtım hizmetlerini bayilik sistemleri içerisinde görevlendirilen dağıtıcı kuruluşlar aracılığıyla yürütülmektedir. Bakanlık il müdürlükleri, ilçeler bazında olmak üzere ilin toplam tohumluk ihtiyacını belirleyerek, bu miktarı en yakın Tarım İşletmesi Müdürlüğüne ya da tohumluk üretici diğer kuruluşlara bildirmektedir. Tarım Kredi Kooperatifleri Merkez Birliği Genel Müdürlüğü, Pankobirlik Genel Müdürlüğü, Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğünden veya diğer tohumcu kuruluşlardan temin ettiği tohumlukları bir program dahilinde üyesi olan çiftçilere dağıtmaktadır. Her kuruluş kendi tohumluğunun dağıtımından bunun için gerekli bütün tedbirlerin alınmasından sorumludur. İl müdürlükleri gerektiğinde kendi sorumlulukları ve koordinatörlükleri çerçevesinde olmak üzere dağıtacakları tohumluk için TMO, TİGEM veya bayileri Pankobirlik, Ziraat Odaları veya ilgili diğer kuruluşlara da dağıtım görevi verilebilmektedir. 2005 yılı şubat ayı itibariyle yurt çapında 288 bayisi bulunmaktadır(TZMO, 2005).

Buğday’da kalite ve verime etkisi büyük olan tohumluk için ülkemizde tohumluk gençleştirme çalışmalarına ihtiyaç bulunmaktadır. Halihazırda 195 çeşit buğdayın tescil ve üretim izni bulunmaktadır. Ancak üreticinin yoğun olarak kullandığı 10 çeşit buğday vardır. Bu yıl dağıtıma sunulan 48 çeşit buğday tohumundan 12 tanesi makarnalık buğdaydır. Bu kadar çeşide rağmen Ülkemizde kaliteli ve yüksek vasıflı tohum ıslah çalışmalarına ihtiyaç vardır (TZMO, 2005).

Üreticilerin sertifikalı tohumluk kullanımının özendirilmesi için 2004 yılında 50.000 TL/kg destek uygulanmıştır. 2005 yılı içinse bu desteğin dekara 3 YTL olarak uygulanması yönünde tebliğ yayınlanmıştır. Ayrıca Ziraat Bankası ve Tarım Kredi Kooperatifleri selektif kredi uygulamasında sertifikalı buğday ve arpa tohumluğu satın alan çiftçilere düşük faizli

kredi uygulaması yapmaktadır. Bu uygulama üreticilerimiz tarafından yeterince kullanılamamakta, kredi alırken istenen teminatları karşılayamamaktadırlar.