Kavram ve Terim

Kavram, kavramaktan gelir ve bir nesnenin, bir fikrin, düşünceden bağımsız olan bir şeyin, kavranılmasına denir (Emiroğlu, 2016, s. 57). Örneğin “masa” bir kavramdır. Fakat fazla sayıda nesneyi yani cilalı-cılasız, eski-yeni, küçük-büyük, boyalı-boyasız gibi sayısız somut masaları temsil etmaktadir ve hepsinden soyutlanarak elde edilmektedir (Emiroğlu, 2016, s. 57).

Kavram bir obje veya olgunun düşüncedeki karşılığıdır ve terim bu karşılığın dile getirilmesidir (Çüçen, 2012, s. 68).

2.1.5.5.1. Kavramlar Arası İlişkiler

İki kavram arasındaki ilişki dört şekilde ele alınmaktadır. Bunlar: Birincisi, bir kavram diğer kavrama eşit olabilir ve bu iki kavramın eşit olmasına eşitlik denir. İkinci, bir kavram

20

hiçbir şekilde diğeri ile ilişkiye girmez. Bu da ayrılıktır. Üçüncü, bir kavram diğer kavramı kısmen kapsamasına eksik kapsama veya eksik girişim denir. Dördüncü, bir kavram diğer kavramı tam olarak kapsadığı zaman buna da tam kapsama veya tam girişim denilmektedir (Çüçen, 2012, s. 80).

Eşitlik: İki kavram birbiriyle tam olarak örtüşüyor ise aralarında eşitlik ilişkisi vardır. Yani iki kavramın kaplamı ve içlemi aynı özelliklere ve bireylere karşılık geliyorsa bu iki kavram arasında eşitlik ilişkisini barındırır. Örnekten de anlaşılacağı gibi her akıllı düşünendir, her düşünen de akıllıdır (Çüçen, 2012, s. 80).

Ayrılık: İki kavramdan her biri diğerinin hiçbir ferdini içine almazsa bu iki kavram arasında ayrılık ilişkisi vardır. İnsan ve kuş, dünyalı ve uzaylı örneğinde olduğu gibi. İnsan kavramının hiçbir ferdi kuş kavramını içine, kuş kavramının hiçbir ferdi de insan kavramını içine girmemektedir (Emiroğlu, 2016, s. 69).

Eksik Kapsama: İki kavramdan her biri diğerinin yalnız bazı fertlerinde gerçekleşiyorsa, bunlardan her biri diğerine göre eksik kapsamadır. Yani bu iki kavramdan birinin bir varlıktaki nispetleri doğru, iki varlığa nispetleri ise yanlış olur. Beyaz ve insan örneğinde insanların bazıları beyazdır, beyazların bazılar ise insandır. Ama siyahi insanlarda insandır fakat beyaz değildir (Ahmet, 1998, s. 20-21).

Tam Kapsama: İki kavramdan yalnız biri diğerinin bütün fertlerini içine alırsa bu iki kavram arasında tam kapsama ilişkisi vardır. İnsan-ölümlü, ilahiyatlı-öğrenci, çiçek- sevimli kavramları arasındaki ilişki tam kapsamadır. İnsan kavramı içine giren bütün fertler ölümlü kavramı içine girer. Fakat ölümlü kavramı içine giren bütün fertler insan kavramı içine girmez (Emiroğlu, 2016, s. 69).

2.1.5.5.2. Kavram Çeşitleri

Kavram çeşitlerine terim çeşitleri de denilir. Ama terimlerin çeşitliliği incelenirken terimin içeriği söz konusu olduğu için kavram sözcüğünü kullanmak daha doğru bir ifade olur (Çüçen, 2012, s. 72).

Kavramlar tek tek ele alınışlarına göre ve birbirleriyle olan ilişkilerine göre ikiye ayrılır. Tek tek ele alınışlarına göre kavramlar;

21

Zihinde bir tasarım şeklinde var olan her kavram ya tekil ya tikel ya da tümeldir. Zihinde tasarlanan bir şey tek bir varlığa karşılık geliyorsa bu kavram tekil bir kavramı ifade eder (Çüçen, 2012, s. 72). Örneğin; Farabi, Ankara gibi.

Kavram kaplamının yalnız bir parçası ile anılıyorsa yani bir sınıfın bir kısmına işaret ediyorsa tikel kavram adı verilir (Emiroğlu, 2016, s. 61). Örneğin bazı hayvanlar, bir kısım şehirler, kimi insanlar gibi.

Bir kavram bir sınıfın tamamına delalet ediyorsa tümeldir aynı zamanda genel kavram da denilir (Küçük, 1978, s. 62). Bütün bitkiler, bütün hayvanlar, bütün böcekler, bütün öğretmenler gibi.

Klasik mantık bakımından tümel ve tikel kavramlar arasındaki mantıksal ilişkinin önemi fazladır. Çünkü bu ilişkinin sonucunda tikellerin bir sınıfın ya da cinsi üyesi olduğu ve cinsi/sınıfın ortak özelliklerini taşıdığı bilinmektedir (Çüçen, 2012, s. 73).

2. Somut ve Soyut Kavramlar

Bir kavram(terim) bir türden bir nesneye işaret ediyor yani başka bir şeye bağlı olmadan kendi başına var olan bir şeyi ifade ediyorsa somut kavramdır (Taylan, 2011, s. 122). Hayvan, filozof, siyah gibi.

Zihnin dışında konusu bulunmayan, var oluşunu başka bir şeye borçlu olan ve ancak zihinde bir başka şey ile ilişki içinde bulunan nesnelerin niteliğini gösteren kavramlara soyut kavram denir (Emiroğlu, 2016, s. 61). İnsanlık, siyahlık gibi.

3. Kollektif ve Distribütif (Dağıtılmış) Kavramlar

Bir grubu başka grup ve kümelerden ayıran ya da bir fertler grubunu ifade eden kavramlara kollektif kavramlar denmektedir. Bundan dolayı bunlar genel kavramlardan ayrılırlar (Taylan, 2011, s. 124). Meclis, ordu, sendika gibi (Öner, 2014, s. 34).

Bireyler grubunu ifade edip, grup da değil de bireyde gerçekleşen kavramlar ise distribütif kavramlardır (Emiroğlu, 2016, s. 61). İnsan, hizmetli, öğretmen gibi.

4. Olumlu ve Olumsuz Kavramlar

Bir varlığa veya bir özelliğe sahip olmayı niteleyen olumlu kavram, bir varlığa veya bir özelliğe sahip olmamayı niteleyen ise olumsuz kavramdır (Çüçen, 2012, s. 75). Örneğin;

22

olumlu kavram, zengin, namusludur. Olumsuz kavram ise fakir, namussuz gibi kavramlardır.

5. Bağıl ve Bağıl Olmayan Kavramlar

Bir kavramın işaret ettiği nesne başka bir nesne olmadan düşünülemiyorsa, bu bağıl kavramdır. Örneğin; birine “Baba” denilebilmesi için onun çocuğunun olmasını gerekir (Taylan, 2011, s. 125). Akrabalık ilişkileri sonucu elde edilen kavramların tümü bağıl olmayan bir kavramdır. “Masa” kavramı kavram varlığını başka bir varlıktan almadığı için bağıl olmayan bir kavramı ifade eder (Çüçen, 2012, s. 76).

6. Açık ve Seçik Kavramlar

Açıklık bir kavramın açık olması demektir. Yani onun yüklemi(sıfatı) olabileceği hükümlerin hangi deney ya da mantıki içlemlerle doğru olduğunu anlaşılabilir hükümlerin bilinmesi açık olmak anlamına gelir. Daha farklı bir ifade ile, açık bir fikir demek, hangi konuların o kavramı yüklem olarak alabileceğini bilmektir (Küçük, 1978, s. 65). Örneğin; “midesinin ağrıması” durumundaki “ağrı” kavramı midesi ağrıyana göre açıktır.

Seçik kavram ise, başka kavramlardan ayırt edilen, ayrılmış kavramları ifade eder (Emiroğlu, 2016, s. 65).

7. Kavramların Tek ve Çok Anlamlılığı

Yalnızca bir tek şeyin zihnimizdeki tasarımına karşılık gelen kavramlar tek anlama sahip kavramlardır. Örneğin; “masa” kavramı tek anlama sahip bir kavramdır. Çok anlamlı kavramların hangi anlamlarda kullanıldığını ancak içinde bulunduğu cümleden anlaşılabilir. Örneğin; “gül”, “kara”, “yüz”, “çay”, “asma”, “bağ”, “kaymak”, “başlık” gibi kavramlar birden fazla anlama geldikleri için çok anlamlı kavramların içine girerler (Çüçen, 2012, s. 78).

Birbirleriyle olan ilişkilerine göre kavramlar özsel ve ilintisel olarak ikiye ayrılır.

Özsel-İlintisel: Bir kavram yüklem olarak herhangi bir şeye yüklendiği zaman, yüklenen kavram, o şeyin özünün dışında değilse, yani yüklenilenin varlığı yüklenene bağlı ise, yüklenen kavrama özsel kavram denmektedir. Örneğin, insan akıllı bir hayvandır önermesinde, insan kavramına “akıllı hayvan” kavramı yüklenmiş ve insanın, insan olması onun akıllı hayvan olmasına bağlı olduğu için “akıllı hayvan” kavramı, “insan” kavramına

23

nispetle özsel bir kavramdır. Eğer yüklenen kavram, yüklendiği şeyin özüne dahil değil ise, yani yüklenen kavram ortadan kaldırılınca yüklenilen ortadan kalkmıyorsa yüklenen kavrama yüklenilene nispetle ilintiseldir. Örneğin; insan neşelidir, önermesinde, neşe insanın özüne dahil olmadığından neşe kavramı insana nispetle ilintisel bir kavraamdır (Öner, 1986, s. 35).

2.1.5.5.3. Kavramların Çeşitli Gösterimleri

1. Nelik, Gerçeklik ve Kimlik

Tümel bir kavram sadece zihinde bir tasarım olarak var olabilir ve bu kavramın neliğidir (mahiyetidir). Her kavram bir neliğe sahip olmak zorundadır. Çünkü her kavram düşünülen bir şey olarak zihinde kavranılan olarak mevcuttur (Çüçen, 2012, s. 78). Öğrenci gibi. Tümel bir kavramın zihin dışındaki fertleri dikkate alınırsa gerçekliktir (Emiroğlu, 2016, s. 66). Lise öğrencisi gibi.

Eğer gerçekliği olan bir kavramı, yani bu kavramın delalet ettiği gerçekliklerden birisini belirtilirse, başka bir ifadeyle, onu nitelikleriyle ortaya koyup da diğerlerinden ayrılırsa, bu gerçekliğe de kimlik denmektedir (Öner, 2014, s. 36). Bahri Alp Ortaokulu öğrencisi gibi.

2. İçlem ve Kaplam

Bir kavramın işaret ettiği konu ve nesneler kaplamdır. Buna karşılık aynı kavram işaret ettiği konu ve nesnelerin ortak özelliklerinin bilgisinin hatırlanmasını sağlar ve bunu sağlayan ortak özellik yani kavramın anlamı da onun içlemini oluşturur. Bir kavramın içlemini belirlemek demek o kavramın anlamını belirlemek demektir. Bir kavramda bulunan veya bulunabilecek özelliktir. Dolayısıyla bir kavramın içlemini belirlemek o kavramın anlamını belirlemektir (Özlem, 2004, s. 94).

İçlem ve kaplam birbirine karşıt olarak değişirler yani kaplam çoğalınca içlem azalır, içlem çoğalınca kaplam da azalır (Öner, 1986, s. 21). Örneğin; selvi kavramının ağaç kavramına geçerken kaplamı artarken içlemi azalmaktadır. Ağaç kavramının kaplamı daha geniştir çünkü ağaç kavramının içine selviden başka gürgen, kestane gibi bütün ağaçlar girmektedir.

24