Kariyer Seçim

Bireylerin tüm yaşamına olumlu ve olumsuz yönde birçok etkisi olabilen kariyerlerin bireyin kişisel özellikleri ve çevre ile uyumlu olması, belirli, ulaşılabilir, gerçekçi, ölçülebilir ve belli bir zamana bağlı olması gerekmektedir.

Kariyer seçiminin temel taşlarından birinin eğitim olduğu bilinmektedir. Bireyler aldıkları eğitim sayesinde kariyerlerini şekillendirmektedirler. Eğitimin niteliği bu safhada kilit bir rol oluşturmaktadır. Bireyin kişisel özelliklerine uygun ve bu özellikleri geliştirebileceği, potansiyelini ortaya çıkarabilecek bir eğitim

sisteminin oluşturulabildiği ülkelerde bireyler kariyerleri ile uyumlu, içsel ve çevresel çatışmalardan uzak bir şekilde yaşamlarına devam edebilmektedir.

Öte yandan ülkemizde olduğu gibi neredeyse tek amacı üniversite sınavını kazandırmak olan, bireylerin yeteneklerinin ve özelliklerinin gelişimine yeteri kadar önem vermeyen eğitim sistemlerinde yetişenler kariyerlerini seçerken zorlanmakta ve çoğunlukla hatalı kararlar verilebilmektedir. Birey, aile ve çevresinin beklentilerine karşılık vermek, yani üniversite kazanmış olmak adına gerçekçi olmayan, kendi ile uyuşmayan tercihler yapabilmektedir.

Kariyer seçimi ile ilgili olgunlaşma üç dönemde gerçekleşmektedir (Aytaç, 2005: 87-88):

• Çocuklu Dönemi: Bu dönem hayal kurma ile başlar. Çocuklar aktif ve heyecanlı meslekleri seçmek isterler. Ayrıca, kendilerine rol model olarak belirledikleri kişilerin (ağabey, abla, dayı vb.) mesleklerine ilgi duyarlar.

• Ön Ergenlik Dönemi: Bireyin ilgileri bu dönemde ön plana çıkmaktadır. Đlgisini çeken işleri yapmaya, kendi becerilerinin ne ölçüde uygun olduğunu araştırmaya başlar. Đlgilendiği meslekleri kendi gelişen değerler sistemi ile bütünleştirir.

• Gençlik Dönemi: Birey 17-18 yaşlarında gerçekçi seçimler yapma dönemine ulaşır. Bu dönem kişinin 25 yaş civarında iş ve kariyer konusunda belli ölçüde kararlılığa ulaşması ile son bulur.

Bütün bu süreç boyunca bireylerin yönlendirilmeleri, bilgilendirilmeleri gerekecektir. Aksi halde hatalı tercihler yapılabilecektir.

Görüldüğü üzere Çocukluk ve Ön Ergenlik Dönemleri’nde daha çok kariyerin başlangıç aşamasına yönelik kararlar verilirken Gençlik Dönemi’nde ise, kariyerin daha sonraki aşamaları da tahmin edilmeye çalışılmakta, kariyerin ileri basamaklarına yoğunlaşılmaktadır.

1.3.3.1. Kariyer Seçimi Konusundaki Temel Görüşler

Kariyer seçimi konusunda yapılan araştırmalarda temel alınabilecek görüşler aşağıda sıralanmaktadır (Aytaç: 2005: 89-90):

Donald E. Super’e göre birey, ancak 14 yaşlarında mesleğini seçmeye yetecek kadar kendisi hakkında bilgi sahibi olmaktadır. 15-17 yaşları arasında birey kendi ilgi, yetenek ve kapasitelerini içinde bulundukları toplumun değerlerini, ihtiyaçlarını ve iş imkanlarını değerlendirmeye çalışır. 18-21 yaş arasında daha gerçekçi sınırlar içerisinde kariyer seçimine yönelir. 22-24 yaşlarında ise artık eğitimini tamamlamış, mesleğinde ilerlemeye başlamıştır.

Ginzberg’in on yıldan uzun sürmüş araştırmalarına göre ise, kariyer seçimi ve mesleğe yönelme sürecinde üç dönem mevcuttur. 11 yaşına kadar olan ilk dönemde kariyer tercihleri çevrenin de etkisi ile son derece hayalidir. 14-17 yaşlarında ise birey, gerçekçi bir döneme girer. 17 yaşından sonraki üçüncü dönemde ise birey, kendini keşif ve inceleme sürecindedir. Belirli bir mesleğe doğru hazırlanmaya başlar. Đş seçimlerini değerlendirerek, mesleği konusunda kararlı ve gerçekçi bir yöneliş gösterecektir.

Havinghurst da Ginzberg’e benzer bir sınıflandırmaya gitmiştir. Buna göre birey, 5-10 yaşlarında çalışan bir insanı rol model alarak 10-15 yaşlarında çalışma hayatının temel alışkanlığını edinir. 15-25 yaşları arasında çalışan birey olarak kimliğini kazanır. 25-40 yaşlarında ise mesleğinin inceliklerine hakim, verimli bir birey halini almaktadır.

Görüldüğü üzere farklı araştırmalar sonucunda dönemlerin sınırları ile ilgili görüş birliğine varılamamıştır. Ancak, bireyin yaşam dönemlerinin birbirinin içine girmesi zaten olağan karşılanmakta iken, söz konusu birliğe ulaşmak anlamsızlaşmaktadır. Öte yandan bireylerin meslek seçimi ve kariyerleri açısından kilit dönemin 15-25 yaş aralığı olduğunu söylemek mümkündür. Birey bu dönemde hem eğitim süreçlerinin birçoğunu tamamlamış, zihinsel olgunluğa ulaşma dönemine girmiş ve çevresini daha iyi analiz eder bir hal almıştır. Tüm bu faktörlerin birleşmesi sonucu birey kariyeri için en uygun kararı alabilecek dönemdedir ve hayatına yön verebilmektedir.

1.3.3.2. Kariyer Seçimini Etkileyen Faktörler

Kişisel kariyer planlamasında kariyer seçimi adeta başlangıç noktasını oluşturmaktadır. Birey, kariyer planını oluştururken bireysel özelliklerini ve çevresel etkileri göz önünde almaktadır. Bu faktörler, bireysel gelişim düzeyi, sosyo- ekonomik düzey, çevrenin fiziksel şartları ve bireye kazandırdıkları ya da kaybettirdikleri olarak sıralanabilir.

Genel olarak bakıldığında dört genel bireysel özellik, kariyer seçiminde büyük rol oynamaktadır (Mathis ve diğerleri, 2008: 288):

• Đlgi Alanları: Bireylerin kariyer hedefleri ile ilgi alanları birbiri ile örtüşmektedir. Ancak zamanla bireylerin ilgileri değişebilmekte, buna bağlı olarak kariyer hedefleri daha gerçekçi bir şekilde özel yetenekler ve kabiliyetler baz alınarak belirlenmektedir.

• Kendini Tanıma: Kariyer bireyin kendini tanıması ve öz eleştiri yapabilmesi ile yeni boyutlan kazanmaktadır. Kendini tanıyan birey, kendisi için hangi kariyer yolunun uygun, hangisinin uygun olmadığını görebilir, yeteneklerine, değerlerine ve motivasyonuna uygun olan kariyeri tercih etmektedir.

• Kişilik: Bireyin kişiliği, bireysel özellikleri (gerçekçi olma, girişimci olma vb.) ve ihtiyaçları (güç, başarı ihtiyaçları vb.) içermektedir. Bireysel özelliklerin bilinmesi kariyer yollarının seçiminde ve kariyer hedeflerine ulaşmada önemli etken olarak karşımıza çıkmaktadır. • Sosyal Geçmiş: Sosyo-ekonomik durum, eğitim düzeyi, yetiştiği

koşullar ve aile yapısı bireyin sosyal geçmişini oluşturmaktadır.