Karar Verme Teknikleri

Gündelik yaşamında insanlar, sürekli bir karar verme durumu ile karşı karşıya kalmaktadırlar. Almak zorunda olduğu kararlara en doğru şekilde yaklaşmayı ve kendisi açısından en uygun kararın hangisi olduğunu seçmek istemektedirler. Okuyacağımız okulun, çalışacağımız işin, yaşayacağımız yerin, alacağımız evin, arabanın seçimi gibi hayatın her alanında yer almakta olan en basit anlamda karar verme durumları insanların, birçok alternatif arasından çeşitli araştırmalar yapmasına neden olmakta ve doğru karara ulaşabilmek adına zaman harcamalarına neden olmaktadır. Örneğin yaşayacağımız yerin seçimini göz önüne aldığımızda iş yerine, eğitim alanlarına ve aileye yakın olma durumu, çevresel faktörler, bulunulan yerin fiziksel ve demografik özellikleri gibi pek çok faktörü göz önünde bulundurarak hayatımızı idame ettirebilmek için bize en uygun yerin neresi olduğu kararına varabiliriz. Bunun dibi diğer karar aşamalarında da aynı şekilde bir süreç izlemek zorunda kalınmaktadır. Bu nedenle karar kavramı, karar verme aşamasında ve karar vericiler bazında birden çok kriteri içerisinde barındıran bir yapı olarak karşımıza çıkmaktadır.

Şekil 18’de karar tekniklerinin sınıflandırılmış hali verilmiştir (Zhou vd., 2006). Görüldüğü üzere karar teknikleri tek amaçlı karar verme, karar destek sistemleri ve çok kriterli karar verme olarak üç ana başlık altında sınıflandırılmaktadır. Bunlardan ilki olan tek kriterli karar verme; mevcut karar verme problemlerinde ve var olan seçeneklerin değerlendirilmesinde, tek bir kriterin baz alınarak karar verilmesi olarak; diğeri olan çok

76

kriterli karar verme (ÇKKV) ise birden fazla sayıda olan ve aynı zamanda bir rekabet amacı taşıyan kriterler içerisinden çeşitli değerlendirmeler sonucunda optimum karar verme olarak tanımlanmaktadır (Menteş, 2010). ÇKKV’nin, tek kriterli karar verme problemlerinden farkı birden fazla sayıda kriteri, hedefi ve nitelikleri dikkate alarak mevcut alternatifler arasından en iyinin seçilmesi amacı taşımakta olmasıdır (Özdemir ve Seçme, 2009).

Şekil 18.Karar Tekniklerinin Sınıflandırılması Kaynak: Zhou vd., 2006

Diğer taraftan yukarıda açıklamaları verilen tek amaçlı ve çok amaçlı karar verme teknikleri; şekilde görüldüğü üzere tek amaçlı karar verme sistemleri karar ağaçları ve etki diyagramı olarak; çok kriterli karar verme teknikleri (ÇKKV) ise çok nitelikli karar verme teknikleri (ÇNKV) ve çok amaçlı karar verme teknikleri (ÇAKV) olarak iki alt gruba ayrılmaktadırlar. Son olarak şekilde görüldüğü gibi ve bizimde ele alacağımız konu olan çok nitelikli karar verme teknikleri, AHP (Analitic Hierarchy Process), ELECTRE (Elimination and Choice Translating Reality), PROMETHEE (Preference Ranking Organization Method for Enrichment Evaluation), MAUT (Multiattiribute Utility Theory), TOPSIS (Technique for Order Preference by Similarity to Ideal Solution), UTADIS (Utilities Additives Disciriminantes) ve ANP (Analitic Network Process) olmak üzere yedi ayrı matematik model olarak literatürde yerlerini almışlardır.

77

Yukarıdaki açıklamalardan görüldüğü üzere günümüzde çok kriterli karar verme problemlerinin çözümünde kullanılmakta olan çok fazla teknik bulunmaktadır. Teknolojinin de çok hızlı bir şekilde gelişme göstermesi ile birlikte problemlerin çözüm aşamasında kullanılan teknikler için geliştirilen bilgisayar programları vasıtasıyla, çok karmaşık bir halde bulunan bazı problemlerin çözümünde bile karar vericilere çok büyük kolaylık sağlamaktadırlar.

Şekil 19.Çok Kriterli Karar Verme Teknikleri Kaynak: Tzeng ve Huang, 2011

Şekil 19’da yer verildiği üzere karar verme teknikleri çok amaçlı karar verme (ÇAKV) ve çok kriterli karar verme (ÇKKV) olmak üzere iki alanda incelenmektedir. ÇAKV yöntemleri vektör optimizasyonu, hedef programlama, çok amaçlı programlama (tek seviyeli, bulanık, çok seviyeli, çok aşamalı dinamik modeller), de novo programlama ve veri zarflama analizi olarak alt başlıklarda incelenmektedir.

ÇKKV ise, “birden fazla ve aynı anda uygulanan kriterlerin içerisinden en iyi tercihin seçilmesine imkân sağlayan bir araç” olarak tanımlanmaktadır (Kuru ve Akın, 2012). Karar birimlerinin bir alt dalı olan çok kriterli karar verme, karar vericilerin farklı kaynaklardan gelen çeşitli bilgileri tam anlamıyla değerlendiremediğinden dolayı, kriterlere göre bir modelleme ve analiz etme sürecine dayanan bir sistem olarak ortaya çıkarılmıştır (Kocamustafaoğulları, 2016). Timor, (2011) bu kavramı “bir karar probleminde birden fazla nitelik veya nicelik içeren kriter ve amaç söz konusu ise, bu tip

78

karar verme durumları çok kriterli karar verme problemleri altında incelenmektedir” olarak vurgulamaktadır. Karar problemlerinde ulaşılmak istenen sonuca çeşitli alternatifler arasından en uygun olanını seçerek ulaşma işlemi olarak tanımlanmaktadır (Gök, 2015).

ÇKKV, değerlendirilmeye alınan her alternatifin kendilerine has özelliğinin bulunduğu ve hedefin belirlenmesinde pek çok farklı parametrenin önemli olduğu durumlarda, karar sonucunu olabildiğince kolay ve hızlı elde edebilmek amacıyla 1960’lı yıllarda karar verme işlemlerine yardımcı olmak amacıyla geliştirilmeye başlanmıştır (Urfalıoğlu ve Genç, 2013). Birden çok faktörün söz konusu olduğu, birden fazla alternatifin bulunduğu ve bu alternatiflerin her birinin kendilerine özgü birtakım özelliklerinin yer aldığı karmaşık durumlarda karar verme işlemini kolaylaştırmak ve karar vericiyi kontrol altında tutabilmek amacıyla geliştirilmiştir (Herisçakar, 1999).

ÇKKV, birden çok kritere sahip ve en az iki seçenekli bir karar problemi olduğundan dolayı, çoklu seçeneklere ve çoklu özelliklere sahiptir. Çoklu kriterler sahip olmaları, kriterler arasında çatışma meydana görülme olasılığını ve her amacın ve kriterlerin farklı ölçü birimleri ile değerlendirilmesi sorununu ortaya çıkarmaktadır. ÇKKV problemlerinin bir başka özelliği ise önceden belirlenemeyen çok sayıda sayı da alternatiflerin oluşturduğu bir dizayn problemi veya oluşturulan alternatifler arasından en uygununu seçen, seçim problemi şeklinde iki türlü bir ayrım etrafında oluşmaları olarak belirtilmektedir (Çınar, 2004; Özdamar, 2004: Gök, 2015).

Firmalar, faaliyet gösterdikleri süre içerisinde çok fazla tedarikçiyle karşı karşıya kalmaktadırlar ve bu tedarikçiler ile çok fazla etkileşim içerisinde bulunmaktadırlar. Bu açıdan karar verme, bir işletmenin temel taşlarından biri olarak sayılmaktadır ve bu açıdan doğru kararların alınması firmalara rekabetçi avantaj kazandırmak ve bu avantajlarını sürdürmek için gerekli olarak görülmektedir (Kuruüzüm ve Atsan, 2001). Bu nedenle tedarikçilerin iyi değerlendirilmesi, firmaların birden fazla tedarikçi ile çalışmak zorunda kalmamakta ya da sık sık yaşanabilecek tedarikçi değişimlerinden ziyade daha uzun süreli ortaklıkların gelişebilmesine yardımcı olmaktadır (Kaplan, 2010). Firmaların karar vermesi gereken birçok konuda, birden fazla niceliksel ya da niteliksel kriter ve amaçlar söz konusu olmaktadır. Bu birden çok kriter ve amaçlardan bazıları birbiriyle çeliştiğinde,

79

bu tür karar verme durumları çok kriterli karar verme (ÇKKV) olarak adlandırılmaktadır (Ömürbek ve Tunca, 2013).