XIX. yüzyıla kadar Karamanlıca yazılmış, genel olarak dini konuları içeren ve çeviri eser olarak ön plana çıkan kitaplar, XIX. yüzyılda yerlerini yavaş yavaş din dışı konulardaki eserlere bıraktığı gibi Karamanlıca gazete ve dergiler de bu yüzyılda basılmaya başlanmıştır. Karamanlıca gazete ve dergi yayınlanmasında ön plana çıkan
2014, s. 643, turkishstudies.net/Makaleler/1350547270_40Karahancıİbrahim-edb-639-653.pdf, erişim: 21 Mart 2016.
284 Gazanfer İbar, a.g.e., s. 6-102.
285 BOA, MF. MKT. 812/44, 19 Şaban 1322/ 29 Ekim 1904. 286 Ek Foto. 1-2-3, Necati Demir, a.g.m., s. 19-21.
Evangelinos Misaelides, Karamanlıca eserlerin basılmasında en büyük pay sahibi olması dışında Karamanlıca olarak yayınlanmış en uzun soluklu gazete olan Anatoli gazetesi ile yarım asırlık bir döneme damgasını vurmuştur. İlk Karamanlıca dergi ve ilk gazeteyi çıkarma dışında pek çok çalışmaya imza atmış olan Evangelinos Misaelides, Atina Üniversitesi Edebiyat Fakültesinden mezun olduktan hemen sonra İzmir’de gazetecilik hayatına başlamış bir süre Almathia287 gazetesinde çalıştıktan sonra kendisine ait bir matbaa kurmuş ve İbadetname adındaki ilk kitabını Karamanlıca olarak basmıştır. Evangelinos Misaelides’in ilk Karamanlıca eserinin İstihdaf adındaki bir kitap olduğu görüşünü savunan araştırmacı yazar Tarinos’a göre İstihdaf, İbadetname adlı eserden önce Almathia gazetesi matbaasında ve 1844288 yılında basılmıştır. İlk Karamanlıca dergi olan Beşaret-il Maşrık’ı 1845-1847 tarihleri arasında çıkaran E.Misaelidis, 1849289 yılında Mekteb-i Fünın-u Şarkiye adındaki risale ve Şark adındaki haftalık siyasi gazetesi ile yayımcılık hayatına devam etmiştir. İzmir yangınından sonra İstanbul’a yerleşen290 E.Misaelidis, burada “Anatoli Matbaası ve Kitaphanesini”291 kurarak en uzun süre yayımlanacak olan Anatoli gazetesini çıkarmaya başlamıştır.1851 yılında çıkartılmaya başlanan gazetenin hangi yıla kadar yayın hayatına devam ettiği konusunda ihtilaflar varsa da yetmiş yıldan fazla292 yayınlandığı düşünülen Anatoli gazetesinin I.Dünya savaşına kadar çıkarıldığı kanaatine ulaşılmıştır.293 İstanbul Tahtakale semtinde Tamburacı Han’da kurduğu matbaasında Asya gazetesini de çıkaran Misaelidis, bu dönem için en önemli eseri sayabileceğimiz dört ciltlik Temaşa-i Dünya Cefakar-u Cefakeş294 adlı romanını basmıştır. 1871-1872 yılında yayınlanan bu eser, Karamanlıca eserler içinde ayrı bir yere sahip ve başyapıt olarak nitelenmiştir. Kendi romanı ve Taaşşuk-u Talat ve Fitnat, Akabi hikayesi gibi romanları Anatoli gazetesinde bölüm bölüm yayınlayarak Karamanlıların yaşadıkları her yerde edebi hayatın gelişmesine katkıda bulunan Misaelidis, Osmanlı hükümeti tarafından Mecidiye nişanı,
287 Feyza Betül Aydın, “Karamanlı Bir Rum’un, Evangelinos’un Gözünden Tanzimat Sonrası Osmanlıda
Müslim Gayrimüslim İlişkisi”, s. 1,
www.academia.edu/3104347/Karamanlı_Bir_Rum_un_Evangelinos_un_Gözünden_Tanzimat_Sonrası _Osmanlı_da_Müslim_Gayrimüslim_İlişkisi, erişim: 10 Nisan 2015.
288 Gazanfer İbar, a.g.e., s. 126. 289 a.g.e., s. 126.
290 Feyza Betül Aydın, a.g.m., s. 2. 291 Gazanfer İbar, a.g.e., s. 126. 292 a.g.e., s. 127.
293 Yonca Anzerlioğlu, a.g.e., s. 177. 294 Feyza Betül Aydın, a.g.m., s. 2.
Yunan hükümeti tarafından da Sotiros Hristoy nişanı ile ödülendirilmiştir.295 3 Ocak 1890 tarihinde ölen Misaelidis’in gerek sağlığında gerekse ölümünden sonra başka gazete ve dergiler de basılan matbaası, 1920’lere kadar açık kalmıştır.296 Misaelidis’e ait Anatoli gazetesinin 1912-1921 tarihleri arasında Nea Anotoli adında çıkarıldığı, kısa bir süre sonra Terakki adında haftalık bir dergi ile Beşareti’l-Maşrık adındaki bir dergiyi de(1845-1847)297 çıkardığı bilgisi bulunmaktadır.
Karamanlıca yayınlanan diğer dergilerinden mizah konulu Kukurios ve Phitne dışında Mektepul Phiunni Mersika (İzmir’de), Auchal Achteri ve Areta (İstanbul’da)298da bulunmaktadır. Afitab gazetesi ve Asya gazetelerinin 1900’de yayınlanmaya başladığı bilgisi mevcutsa da bu gazetelerin hangi tarihe kadar yayınlandığı bilinmemektedir. “Haftada bir defa çarşamba günleri çıkar ve her şeyden çakar Köylü gazetesidir”299 başlığıyla yayınlanan Köylü mizah dergisi, 1911-1912 yılları arasındaki kısa yayın hayatında 16.,19., 21., 22., 25. sayılarında Karamanlıca bölümle basılmıştır. Karamanlıca yayınlanan gazeteler arasında yer alan Aktis Gazetesi de dört yıllık yayın hayatıyla önemli bir yer tuturmaktadır.10 Ağustos 1910 günü yayın hayatına başlayan gazete, Sada-yı Millet matbaasında ‘Anadolu Rumlarının Tercuman-ı Efkarı’ ifadesiyle ilk sayısını çıkarmıştır.1913 yıllarında çıkarılan 851.sayısına kadar günlük gazete olarak çıkarılan Aktis, ekonomik sıkıntılar nedeniyle bu sayısından sonra haftalık dergi olarak yayın hayatına devam etmiş ve son çıktığı tarih olan 13 Temmuz 1914’e kadar her Perşembe günü haftalık olarak yayınlanmıştır. Toplam sekiz sayfalık ‘Gazete Dini, Siyasi, Fenni Haftalık Risalesidir’ başlığıyla dergi-gazete şeklinde yayın hayatına devam eden Aktis gazetesinin müdürü N.I. Kamalakidis, gazetenin ilk yıldan sonra haftalık olarak çıkarılmasının sebebini abone ücretlerinin ödenmemesi ve bir gazetenin bir kaç kişi tarafından okunması, kendi deyimiyle ‘otlakçılık yapılması’ nedenleriyle açıklamaktadır.300 Evangelina Balta’nın hakkında çok da fazla bilgiye ulaşılamamış ancak İstanbul’da basıldığına dair ifadeler bulunan ‘Mikra Asya yani Anatoli’ adıyla çıkarılmış gazeteyle ilgili çalışmaları, Karamanlıca süreli yayınlar açısından önem arz etmiştir. Balta, loannis Gennadios’a ait koleksiyona ulaşmış ve bu
295 Gazanfer İbar, a.g.e., s. 128-129. 296 Feyza Betül Aydın, a.g.m., s. 2. 297 Gazanfer İbar, a.g.e., s. 24. 298 Hayrullah Kahya, a.g.m., s. 489. 299 Gazanfer İbar, a.g.e., s. 25.
300 Stefo Benlisoy, “Karamanlıca Aktis Gazetesi Örneğinde Balkan Savaşında Osmanlı Rum Basınında
dosya içinden çıkarttığı ‘Mikra Asya yani Anatoli’ gazetesine ait üç sayıyı Başbakanlık Osmanlı Arşivinde rastladığı bilgilerle zenginleştirerek 2008 yılında gerçekleşen Karamanlıca Çalışmalar Konusunda Birinci Uluslararası Konferansında sunmuştur.
Milli gazete alt başlığıyla basılan ‘Mikra Asya yani Anatoli’ gazetesi ilk kez 15 Eylül 1873 tarihinde ve haftada iki gün olmak üzere Salı ile Cuma günleri çıkarılmıştır. Gazetenin ilk sayısında göze çarpan husus, ilk sayı sütununda 23. sene yazıyor olmasıdır. Gazetenin editörünün Evangelinos Misailidis olmasının akla, Anatoli gazetesinin bir devamı niteliğinde görülen Mikra Asya ve Anatoli gazetesinin sırf bu bilinci okuyucuya vermesi için ilk sayısında 23. sene ifadesiyle isimlendirildiğini getirmektedir. Grek harfleriyle Türkçe ve Rumca olarak çıkarılan gazetesinin alt başlığının da ‘Milli Gazete’ olduğu düşünüldüğünde neden yasaklandığı hakkında çok da bilgi elde edilemeyen Anatoli gazetesinin devamı niteliğindeki ‘Mikra Asya ve Anatoli’ gazetesinin tüm bu özellikleri ile konu rahatça açıklanabilir. 19.yüzyılın ikinci yarısında kendisini iyiden iyiye hissettiren milliyetçilik propagandaları doğrultusunda gerek Yunan hükümetinin gerekse Fener Rum Patrikhanesinin faaliyetleriyle özellikle Anadolu’da yaşayan Ortodoks cemaatin Rumca konuşması ve öğrenmesi adına her türlü çalışma yapılmaktadır. Karamanlıca yani Grek harfleriyle Türkçe yayınlanan Anatoli gazetesine yayın yasağı getirmek ve yukarıda da değindiğimiz üzere gazetenin devamı şeklinde çıkarılan gazetenin de Rumca ve Karamanlıca çıkartılmasındaki esas sebep de işte bu baskı süreci olsa gerektir. Bu görüşümüzü destekleyen bir diğer husus olan ‘Mikra Asya ve Anatoli’ gazetesinin ‘Milli Gazete’ alt başlığı da Milli ifadesinden neyin kast edildiğini yorumlayabileceğimiz bilgilerle sabittir. Fener Rum Patrikhanesinin Milli Meclislerine katılmasını yasakladığı Evangelinos Misailidis, Patrikhaneyi protesto ettiği uzunca bir yazısında; Milli Meclis’e yalnızca Rumca konuşanların mı alınacağını sormakta, farklı diller konuşan kiliseye bağlı Ortodoksların da meclise katılıp katılamayacaklarını sorgulamaktadır. Anadolu’da yaşayan Ortodoksların nasıl dışlandıklarına atıfta bulunan Misaelidis, Türkçe basılan Anatoli gazetesinden ötürü kendisine ve Anadolu’daki Türkçe konuşan Ortodokslara tahammülsüzlükten301 dem vurmakta Patrikhanenin uyguladığı etnik ayrımcılığı açık seçik dile getirmektedir. Misaelidis, tüm bu sıkıntılı süreçte çıkardığı Mikra Asya ve Anatoli gazetesinin alt başlığını Milli Gazete olarak belirlerken hem Patrikhaneye bir
301 Evangelina Balta, “Bulgar Sorununun Yaşandığı Dönemde Evangelinos Misailidis’in Yayınladığı
Mikra Asia Yani Anadolu Adlı Karamanlıca Kitabe”, Bir Allame-i Cihan Stefanos Yerasimos 1942- 2005, I. Cilt, KiTap Yayınevi, İstanbul, 2012, s. 164-168.
gönderme yapıyor, gazetenin ilk sayısına 23. sene yazarak Anatoli gazetesi ruhunun yaşamaya devam ettiğine vurgu yapıyor ve en önemlisi de gazetesini Rumca ve Karamanlıca basarak Anadolu’da etiyle kemiğiyle var olma savaşı veren Karamanlılar gerçeğini Patrikhanenin yüzüne çarpıyordu. Her ne kadar Karamanlıca gazete ya da dergi çıkarma konusunda sıkıntılar yaşanıyorsa da Karamanlılık bilinci, çıkarılan diğer gazetelerle devam ettiriliyordu. Bu yayınlardan biri, 1866 yılında Zebur adıyla çıkarılan Kayserili Anestis Eftihiadis’e ait dergidir. Karamanlıca yayınlanan Terakki dergisi, İstanbul’da yaşayıp aslen Nevşehir’li olan Ortodoksların kurduğu Nevşehir Terakkiperver Uhuvveti Cemiyeti tarafından 1887’de basılmaya başlanmıştır. 1866 tarihli bir diğer Karamanlıca yayın, Anadolu Ahteri adında haftada bir çıkarılan dergidir. 16 sayfadan ibaret olan derginin koleksiyonu, Atina küçük Asya Araştırmaları Merkezinde bulunmaktaysa da 22 Eylül 1866 tarihinde basılan dördüncü sayısından önceki 1.2.3. sayıları mevcut değildir. Okuyucularının istekleriyle içeriğinde çeviri hikayelerin de bulundurulan dergi, sağlık bölümü, pratik ve ansiklopedik bilgiler, coğrafya ve ticaret gibi bölümleri de ihtiva etmektedir. Anadolu Ahteri dergisinin, Coğrafya bölümünün önemine dikkat çeken Stefo Benlisoy, derginin 10. ve 23. sayıları arasında Coğrafi bölge olarak tanıtılan Kapadokya bölgesinin, Karamanlılar ile ilgili araştırmalarda önemli bir yer tutacağını belirttiği gibi bu dergiyi incelerken son sayısının da 23.sayı302 olduğu bilgisine ulaşıldığını ifade etmektedir. Karamanlıca süreli yayınlar arasında farklı bir yere sahip olan Angeliaforoz, ilk başta çocuk dergisi olarak Ermeni harfli Türkçe, Karamanlıca, Ermenice ve Bulgarca basılmıştır. Çok dilli olduğu için kendisine Karamanlıca dergiler arasında özel bir yer edinmiştir. Haberci Melek anlamına gelen Angeliaforoz, Çocuklar İçin başlıklı olarak American Biblehouse adındaki Amerikalı Protestan Misyonerler tarafından kurulan bir şirket tarafından yayınlanmıştır. Dergi genel olarak aylık çıkarılmışsa da bazen haftalık olarak da yayınlanmış olup bugünkü çocuk dergileri ile coğrafya ve keşif dergilerindeki içeriklere benzer şekilde basılmıştır.303 Bu derginin çıkarılmasında asıl pay sahibi olan American Board of Comissioners for Foreign Missions, (ABCFM) 1870’lerde Anadolu’daki Ortodoks Karamanlılar üzerinde yoğunlaşarak asıl faaliyet alanını da Anadolu olarak daraltmıştır. ABCFM, Ermeni Türkçesi ‘Avetaber-Çocuklar İçin İlk Kez’ adında bir
302 Stefo Benlisoy, “Karamanlıca Haftalık Anatol Ahteri Dergisi Anatolda İlmin Terakkisi Kabil Mi Değil
Mi?” Toplumsal Tarih Dergisi, S. 154, İstanbul, Ekim 2006, s. 56-58.
çocuk gazetesini ilk kez 1855’de çıkarmış304 ve bu gazete 1872’den 1915’e kadar yaklaşık 44 sene yayınlanmıştır.305 1872 ila 1915 arası 43 yıl olduğuna göre muhtemelen 1855 senesi itibariyle yayınlanan ilk sayılar ve tüm sayılarla birlikte toplam yayın tarihi 44 yıldır. Angeliaforoz çocuk dergisinin 1872-1895 yılları arasında yayımlandığını Bible House satış kataloğundaki eski sayılarına dayanarak söyleyen Gazanfer İbar, İncil’den bir anlıntının derginin başlığında ‘Çocukları Bana Gelmeye Bırakın’ ifadesiyle yer aldığını belirtmektedir. Angeliaforoz adlı çocuk dergisinin yetişkinler için de çıkarıldığı, Ermeni harfli Türkçe, Ermenice ve Karamanlıca olmak üzere üç ayrı alfabeyle yayınlanan derginin Karamanlıca olarak çıkarılanın adının “Angeliaforoz-Yetişkinler İçin”olduğu ve 1872’den 1909306 yılına kadar yayınlandığı bilgisi de mevcuttur. Çocuklar için çıkarılan gazete ve dergi dışında Karamanlıca çocuk kitabi kategorisinde gördüğümüz “Çocuklara Arkadaş, Cesika’nın İlk Duası, Çocukların Talimi İçin Can Üzerine Mükâlem, İki Kuzucuk, Küçük Eline ve Küçük Yosıf”307 adındaki tüm bu eserlerle çocuklar üzerinden de ciddi bir misyonerlik faaliyeti yürütülmüş, ABCFM temel amaç olarak gördüğü din değiştirmeyi,308Karamanlıların çocukları aracılığıyla uygulamaya koymuş ve yoğun bir protestanlık propagandası başlatmıştır.
4.3. XIX. Yüzyılda Yunan Hükümetinin Karamanlıları Helenleştirme