Karşılaştırmaya Esas Olan Nüshalar

2.4.1.1.1. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi Nüshası (D)

Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Muzaffer Ozak I 71’de kayıtlı olan bu eser, VI+33 varaktır. Satır sayısı 19’dur. Okunaklı bir talikle yazılmıştır. Mektupların kime yazıldığını ya da başka bir mektuba geçildiğini belirten ifadeler ile duraklar, kıta, beyit gibi ifadeler kırmızı mürekkeple yazılmıştır. Cildi bordo, battal ebru desenli deridir. İç kapak süssüzdür. Cildin sırtı düz ve süssüzdür. Eser “Ŝümme bi’l ħayr” ifadesi ile bitirilmiştir. Müstensihi belli değildir. İç kapakta iki mühür, sonradan yazılmış olmaları muhtemel “Münşeat-ı

Mergube” ve “Osman Tâ’ib” ifadeleri vardır. Zahriye Ia’da rika ile yazılmış iki ayrı beyit

yer almaktadır. Ayrıca birkaç kelime ve anlamları verilmiştir.

Eserin iç sayfalarında rutubetten kaynaklanan lekelenmeler vardır. Sayfa kenarlarında meydana gelmiş olan bu lekelenmeler bu kısımda yer alan yazıların okunmasını bazen zorlaştırmaktadır.

Nüshanın 1b

-28^a arasında Osmânzâde Taʼib’in Münşeat’ı yer almaktadır. 28^b-33^b arasında ise rika ile kaleme alınan birkaç mektup sureti ve “Güfte-i Râmiz” vardır. Bu kısımda yer alanlar diğer nüshalarda yoktur.

Düzgün bir şekilde tertiplenmiş bu nüshada 69 tane mektup bulunmaktadır. Diğer nüshalarla yapılan karşılaştırmada bu nüshada mektupların sıralanışının diğer nüshaların çoğuyla ortaklık gösterdiği tespit edilmiştir. Nüsha içerisindeki yanlış yazımların üzeri çizilmiş; unutulan kısımlar da derkenarda verilmiştir.

2.4.1.1.2. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı Nüshası (A1)

İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı Bel.Yz. K 691/02’de kayıtlı olan bu eser Yusuf Ruhavi’nin Münşeat’ı ile aynı ciltte 132b

-169^b varakları arasında

149

Nüshaların tavsifi yapılırken Ece’nin çalışmasında yer alan “Nüsha Tavsifi” bölümü esas alınmıştır. Selami Ece, Klasik Türk Edebiyatı Araştırma Yöntemleri I-II, 1. Baskı, Erzurum: Eser Basım Yay., 2015, s. 185-246.

bulunmaktadır. Kütüphane kaydında yazarın adı “Osmânzâde Ahmed Talib” olarak geçmektedir.

Eserin dış ölçüsü 210X125, iç ölçüsü 135X65mm.dir. Satır sayısı 21’dir. Nüshanın yazı sitili taliktir. Ayrıca önceki eserle bu eser arasında kalan varaklarda rika ile kaleme alınmış beyitler vardır. Başlıklar kırmızı mürekkeple yazılmıştır. Duraklar yeşil altın rengindedir. İlk iki varakta dıştaki kırmızı, içteki yeşil altınla çekilmiş çift kuzulu cetvel kullanılmıştır. Serlevhası mavi ve kırmızı renkte çiçek ve dal süslemelidir. Diğer varaklarda kırmızı cetvel kullanılmıştır. 131b

ve 132^a’da beyitler bulunmaktadır.

Bu nüshada 65 mektup bulunmaktadır. Diğer nüshalarla yapılan karşılaştırma sonucunda bu nüshada oldukça fazla maddi hasarın olduğu tespit edilmiştir. Mektupların dizilişi diğer nüshalardan farklılık göstermemekle birlikte bu nüshada aynı mektup peş peşe iki kere yazılmıştır (bkz. 144b/11

-145^a/4, 145^a/5-6). Ayrıca bu nüshada beş mektup eksiktir, bir mektubun da giriş kısmında büyük bir eksiklik vardır. Diğer nüshalardaki mektuplarda yer alan beyitlerin büyük bir çoğunluğu bu nüshadaki mektuplarda yoktur. Unutulmuş satırlar, kelimeler oldukça fazladır. Mektupların kime yazıldığını, çeşidini ve farklı bir mektuba geçildiğini belirten ifadelerin büyük çoğunluğu diğer nüshalardan farklılık göstermektedir. Diğer nüshaların genelinde geçen “Nevʻ-i Diger” ifadesi yerine “Mektub-ı Belagat-ı Nevʻ-i Diger”, “Nevʻ-i Diger Nevaziş-name’yi Belagat” gibi ifadeler kullanılmıştır. Sekiz yerde de diğer nüshaların hepsinde olmasına rağmen, mektupların kime yazıldığını, çeşidini, ya da farklı bir mektuba geçildiğini belirtmek için kullanılan ifadelerden hiçbirine yer verilmemiş, sadece boşluk bırakılmıştır.

2.4.1.1.3. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi TY 10301/01Nüshası (İ1)

İstanbul Üniversitesi, Nadir Eserler Kütüphanesi, İbnülemin Mahmud Kemal İnal Bölümü, Türkçe Yazmalar (TY) 10301/01’de kayıtlı olan bu nüshanın eski kayıt numarası TY 2828’dir. Eser katalogda Tuhfe (Münşeat) adıyla kayıtlıdır.150

150

Eserin kataloglarda “Tuhfe” isimiyle kayıtlı olmasında, N 2^b’de geçen dörtlükteki “Tuĥfesi ķarıncanıñ çün kendi miķdārıncadır.” mısraının etkili olduğu düşünülebilir.

Eserin dış ölçüsü 217x137mm., iç ölçüsü 161x75mm.dir. 32 varaktır. Varaklarda 21 satır vardır. Okunaklı bir talik ile yazılmıştır. Başlıklar, mektupların kime gönderildiğini ve başka bir mektuba geçildiğini belirten ifadeler, münşinin tanımı yapılırken kullanılan münşi kelimesi ve duraklar kırmızı mürekkep ile yazılmıştır. Kâğıt aharlı ve suyolu filigranlıdır. Sırtı vişneçürüğü meşin ve üzeri bordo kâğıt kaplıdır. Eser, “Temme ve bā seher aǾmmet” ifadesiyle bitirilmiştir. Müstensihi ise belli değildir.

Eser, bir mecmua içerisinde 1^b-32^b aralığındadır. Aynı mecmuada 33^b-65^b aralığında Tâʼib’e ait Hûlasatü’l-Ahlâk bulunmaktadır. Bu eser, TY 10301/02’de kayıtlıdır.

Bu nüshada 70 mektup bulunmaktadır. Bu nüshada diğer nüshalarda bulunmayan bir mektup daha vardır (bkz.16^a/1-16^b/10). Ayrıca diğer nüshalarda olan “Tehniyet-name-i

Meşihat-i İslamiyye” başlığı altında olan mektup bu nüshada yoktur. Unutulmuş kısımlar ya derkenarda ya da metin içerisinde satır aralarında veya sonlarında dikey şekilde yazılmıştır. Bazı varakların derkenarında o varakta geçen kelimelerle ilgili açıklamalar yazılmıştır. Bu açıklamaların bazı varaklarda bazı heceleri eksiktir. Bu durum eserin ciltlenirken kesilmesi sonucunda bu açıklamaların olduğu kısımların da yanlışlıkla çıkarıldığını düşündürmektedir.

Diğer nüshalarla yapılan karşılaştırmalar sonucunda mektupların kime yazıldığını, çeşidini ve farklı bir mektuba geçildiğini belirtmek için kullanılan ifadelerin genellikle ortak olduğu, sadece bir yerde (31a/14) satırlarda kayma olduğu ve çok fazla maddi hasarın olmadığı tespit edilmiştir.

2.4.1.1.4. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi TY 9812 Nüshası (İ2)

İstanbul Üniversitesi, Nadir Eserler Kütüphanesi, TY 9812’de Münşeat adıyla kayıtlıdır.

Dış ölçüsü 195x144, iç ölçüsü 150x85 mm.dir. 27 varaktır. Varaklarda 21 satır bulunmaktadır. Temiz bir talik ile yazılmıştır. Mektupların kime gönderildiğini, başlıklarını gösteren ifadelerle mısra kelimesinin kısaltması olan ﻉ, beyit, nesir, nazım gibi

kelimeler kırmızı mürekkeple yazılmıştır. Varaklar kırmızı cetvellidir. Kâğıt aharlıdır. Siyah bez kaplıdır. İç kapakta süsleme yoktur. Sırtı düz ve süssüzdür. Eserin istinsah tarihi “Temme bi avni’lahi teǾa(la) sene tisaǾ u erbaǾįne ve miǿe vü elf” ifadesiyle verilmiştir (H.1148-M. 1735). İstinsah eden ise belli değildir.

Bu nüshada iki mektup eksiktir ve eksik olan bu mektuplardan bir tanesi

“Veziriazam tarafından Mezâkî Efendi’ye yazılmışdır.” başlığı altında verilen; ancak diğer

nüshalarda genellikle “Veziriazam Mustafa Paşa tarafından Pârsâ Efendi’ye” başlığı altında verilen mektuptur.

Bu nüshada bazı maddi hasarlar ve eksiklikler olsa da oldukça temiz bir nüshadır. Bazı varakların kenarında varakta geçen bazı kelimelerle ilgili açıklamalar yapılmıştır. Bazen de kelimelerin unutulan harfleri derkenarda yazılmıştır.

2.4.1.1.5. Millet Kütüphanesi Nüshası (M)

Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Efendi, Edebiyat 387’de Münşeat-ı Tâ’ib adıyla kayıtlıdır. Eserin dış ölçüsü 200x134, iç ölçüsü 145x81mm.dir. 82 varaktır. Satır sayısı 19’dur. Güzel bir talik ile yazılmıştır. Mektupların kime gönderildiğini gösteren, yeni bir mektuba geçildiğini işaret eden ibareler ile münşi, kıta, beyit, mısra gibi ifadeler ve derkenarda açıklamaları verilen kelimeler, duraklar kırmızı mürekkeple yazılmıştır. Kâğıt, sarı renkli, ara ara açık krem renginde ve kalındır. Siyah deri cilt üzerine sarı bir kâğıt ile kaplama yapılmıştır. İç kapak süssüzdür. Eser şirazelidir; ancak bazı yerlerde dağılmalara engel olmak için küçük bantlarla tutturulmuştur.151

Zahriye I^a yüzünde bu eserin Osmanzâde Tâʼib’in hattıyla olduğuna dair bir ifade, Seyyid Mehmet Kâtib adına bir mülkiyet kaydı ve mühür, Hafid Muhyizâde Efendi’ye ait 2 kayıt ve iki kelimenin anlamı bulunmaktadır. Ib yüzünde “Tarih-i Oğlum Mustafa” adlı bir tarih manzumesi bulunmaktadır. Zahriye IIa yüzünde ise demirbaş mührü ile Ali Emiri’nin vakıf mührü vardır. Eserin istinsah tarihi ve müstensihi belli değildir.

151

Eserin katalog bilgisinde şirazenin dağılmak üzere olduğu, eserde yer yer sararma, yanma ve lekelenmeler bulunduğu bilgisi ile bazı yaprakların ve ön kapağın kopmak üzere olduğu bilgisi verilmektedir.

Eserin serlevhası kırmızı, mor, mavi gibi çeşitli renklerdeki çiçek ve dallarla süslenmiştir. Yeşil altınla çekilmiş çift kuzulu cetveli vardır. Daha sonraki varaklarda kırmızı cetvel kullanılmıştır.

“Vezirazam Nasuh Paşa trafından Veysi Efendi’ye yazılmışdır.” başlığı altında bulunan mektup bu nüshada yoktur. Bu mektup yerine bu nüshada “Nev’-i Diger:

Veziriazam Ahmed Paşa tarafından Mezâkî Süleyman Efendi tarafına yazılmışdır” ifadesi

altında farklı bir mektup vardır.

Nüshanın 1b

-32^b varakları arasındaki kısım diğer nüshalarla ortaktır. 33^a boştur ve 33^b-52^a arasında “Atanalı Ali Efendi Münşeatı’ndan Müntahabatdır” adında bir kısım geçmektedir. Bu kısım Kavmi Efendi’ye gönderilen bir mektupla sona erer.

52^a’dan itibaren fevaid kısmı başlamaktadır. 52a

-55^b’de 6 mektup sureti ve derkenarda Râmî, Tâ’ib, Kemalpaşazâde’ye ait güfte ve şiirler vardır. 56a

boştur. 56^b-59^b arasında Kemalpaşazâde’ye, Rızayî’ye ait şiirler, üç mektup sureti ve bir mektup dibacesi sureti vardır. 60a

boştur. 60^b-74^a arasında Münşeat’ta derkenarda anlamlarıyla verilen kelimelerin Arap harf sırasına göre sözlüğü yapılmıştır. 74b

-75^a boştur. 75^b-79^b arasında

“Ebubekir Paşa’ya tahrir olunan arzuhal” başlığı altında bir mektup sureti ile ayet ve

dualar bulunmaktadır. 79b ters ciltlenmiştir. Bundan sonra 3 yaprak kesiktir. 80a’da dua ve 2 doğum kaydı, 80b’de ise “Mektup kâğıdına yazılan” başlıklı bir yazı, 81a’da Sultan Murad, Şemsî, Tarîkî’ye ait şiirler, 81b’de derkenarda “Güfte-i Sâbitî” ve yine bu varakta

“Cümle kebir ile amel ide” başlığı altında yeni bir yere yerleşmeden önce oranın adıyla

kendi adını, bir kişiden bir şey isteyeceksen onun adınla kendi adını hesap edip çıkan sonuca göre iyi mi kötü mü olduğunu belirten bir fal vardır. 82a’da “Radde-i sitte” başlıklı her birinin altında miktarları yazan “bahşiş, tevcih, ağalara, ifa ve kısmet, harac-ı berat ve cem’-i yekûn”dan oluşan ve miktarları rütbelere göre değişen bir cetvel bulunmaktadır. 82^b’de ise Farsça iki ibarenin Türkçe karşılığı verilmiştir.152

Nüshada oldukça maddi hasar, imla hatası vardır. Ayrıca diğer nüshalarla yapılan karşılaştırma sonucunda iki mektubun da eksik olduğu görülmüştür.

152

2.4.1.1.6. Milli Kütüphane Nüshası (K)

Mili Kütüphanede 06 Hk 476/3 numarasıyla İlm-i İnşâ adıyla kayıtlıdır. Başka bir eserle aynı ciltte kayıtlı olan nüsha, 129b

-175^b varakları arasındadır.

Dış ölçüsü, 240x140, iç ölçüsü 155x68mm.dir. 47 varaktır. 19 satırdır. Güzel bir nesihle yazılmıştır. Mektupların kime yazıldığını ifade eden ibareler, yeni bir mektuba geçildiğini işaret eden başlıklar, derkenarda anlamları verilen kelimeler ve duraklar ile cetveller kırmızı renktedir. İlk iki varakta cetvel yeşil altınla çekilmiştir. Kâğıt samanî renkte ve incedir. Yaldız zencirekli vişneçürüğü renginde sade meşin ciltlidir.153

Eser H. 1155 (M. 1741)’de Süleyman b. Davud tarafından istinsah edilmiştir.

Eser “Ĥarrarehu Süleymān bin Dāvūd fi evāħirį Muĥarremü’l-ĥarām es-sene ĥams ve erbaǾįn ve mie ve elf” ibaresiyle tamamlanmıştır.

Eserin 162^b ile 171^a nüshalarında farklı bir metin vardır. Bu metinden sonra “Ĥarrarehu bi-Ǿavnil’llahi’l-meliki’l-vedūd Süleymān bin Dāvud li-sene ĥams ve ĥamsįn ve mie ve elf.” (H. 1555-M. 1741) istinsah kaydı bulunmaktadır. Bu metnin sonunda 171 b-175^b arasında ise “Merhum Veysi Efendi Merhum Şeyhülislam Esad Efendi’ye gönderdiği

mektubdur” başlığı altında bir mektup vardır. Bu mektubun sonunda da “Ĥarrarehu fį

şehri’l-muĥarrem Ǿan yed-i eżǾāfu’l-Ǿibād Süleymān bin Dāvud li-sene ĥams ve ĥamsįn ve mie ve elf.” (H. 1555-M. 1741) istinsah kaydı bulunmaktadır. 176^a’dan 178b’ye kadar bazı hesaplamalar, karalamalar vardır. Cildin arka kapağının içinde de hesaplama ve karalamalar mevcuttur.

2.4.1.1.7. Nuruosmaniye Kütüphanesi Nüshası (N)

Nuruosmaniye Kütüphanesinde 4293 numarada kayıtlıdır. Eser katalogda Gevher-i

Yektâ ismiyle kayıtlıdır. Eserin dış ölçüsü 210x147mm.dir. I+43 varaktır. Satır sayısı

15’tir. Güzel bir talik ile yazılmıştır. Mektupların kime gönderildiği, yeni bir mektuba geçildiğini belirten ibareler ile mısra kelimesinin kısaltması olarak kullanılan ﻉ, beyit, nesir

153

Kütüphane tarafından gönderilen mikrofilmde cilt görünmemektedir. Bir kâğıt ile kaplanmış cildin bilgisine kütüphane kataloğundan ulaşılmıştır.

gibi ifadeler kırmızı mürekkeple yazılmıştır. Dıştaki siyah, içteki sarıyla çekilmiş çift kuzulu cetveli vardır. Cildi geometrik şemseli, zencirekli kahverengi deridir. Dış kapakta siyah mürekkeple Gevher-i Yektâ yazmaktadır. İç kapakta gelgit ebrusu vardır. Eserin istinsah tarihi H. 1124 (M.1712)’tür. Müstensihi belli değildir. Ia

zahriyede demirbaş mührü ile iki ayrı mühür vardır. Bu mühürlerden birinde “El-ĥamdü lilāhilleźį hedānā li hāzā ve mā kunnā li nehtediye levlā en henāllāh.” ayeti yazmaktadır. Diğer mühürde ise “Bende-i Lāŧįf İbrāhįm Ĥanįf.” yazmaktadır. Ayrıca yine bu varakta “Vaķf-ı Bedrü’l-büdūru’l-tāmāt. Fį bedįǾü’l-ħilāfetü ve’l-maķāmāt e’s-Sulŧān. E’s-Sulŧān Ebu’l-İrşād ǾOŝmān Ĥan. Ce’ala’llāhu birrehu bi-nusreti’l-edmāu’l-esĥāb ve ene’d-dāǾį’d-devletihi el-Ĥāc İbrāhim Ĥanįf el-müfettiş bi-evķāf-ı Ĥaremeyn-i şerįfeyn ġafere lehu.” ifadesi geçmektedir.

Bu nüshada 68 mektup vardır. Eserde iki mektup eksiktir ve bu mektuplardan bir tanesi diğer nüshalarda “Veziriazam Ahmed Paşa Tarafından Mezâkî Süleyman Efendi’ye” gönderilen bir mektup olduğunu ifade eden başlık altında yer alır. Bu nüshada ise bu başlık altında diğer nüshalarda (D, İ1, K, M, S) genellikle “Veziriazam Mustafa Paşa tarafından

Pârsâ Efendi’ye” gönderilen mektuba yer verilmiştir.

2.4.1.1.8. Süleymaniye Kütüphanesi Nüshası (S)

Süleymaniye Kütüphanesi, Birinci Serez, Edebiyat 2771’de kayıtlıdır. Dış ölçüsü 278x159, iç ölçüsü 172x102mm.dir. I+273 varaktır. Her bir varakta 7 satır bulunmaktadır. Temiz bir talik ile yazılmıştır. Cilt taba renginde deridir. Cilt üzerinde salbekli şems vardır. Mektup başlıkları, yeni bir mektuba geçildiğini işaret edenler ibareler kırmızı mürekkeple yazılmıştır. Duraklar ise altın yaldızlıdır. Serlevhada altın yaldız ve kırmızı renkli çiçek, yaprak ve dallar vardır. Dışı siyah içi sarı altından çekilmiş çift kuzulu cetveli vardır. “Temme bi’l-ĥayr fį evsaŧ-ı śeferü’l-ħayr” ibaresiyle tamamlanmıştır. Müstensihi belli değildir. Zahriye Ia’da dörtlükler, beyitler ve müfred vardır. Bunların bazılarının üzeri çizilmiştir. Ayrıca demirbaş mührü de bu varakta yer almaktadır.

Eserin İlk 34 varağın derkenarında beyitler yazılmıştır. Eser çalışmaya esas olan münşeatlardaki mektupları içeren bir bölümle (1b

-68^a), diğer nüshalarda olmayan; ancak Tâʼib’e ve başka kişilere ait olan mektuplar ile örnek niteliğinde olan mektupların

bulunduğu bir bölümden (70a

-273^b) oluşmaktadır. Bu iki bölüm arasında boş varaklar mevcuttur. Ortak olan mektupların bittiği varak 68a

ile 273^b’de yine demirbaş mührü bulunmaktadır.

Diğer nüshalarla ortak kısımları göz önünde bulundurulduğunda eserde 70 mektup vardır. Az sayıda maddi hasarın ve eksikliğin olduğu bu nüshada ilk varakta silik kısımlar bulunmaktadır.

İkinci bölüm olarak değerlendirilen kısımda yüz kırk üç tane kadar mektup vardır. Bu mektupların içinde muhabbetname, duaname, ricaname, ubudiyetname, iştiyakname, tehniyetname, teşekkürname, iyadetname örnekleri de vardır. Bunların hangi rütbeden hangi rütbeye nasıl yazılacağı, bu tarz mektuplara verilecek cevapname örnekleri de verilmiştir.