Bir ülke için kıyıların ve kıyı kaynaklarının önemi çeşitli kriterlere bağlı olarak ölçülebilmektedir. Bunlardan ilki, kıyı uzunluğunun ülkenin toplam yüzölçümüne oranıdır. İkinci bir ölçüt, kıyı uzunluğunun ülke sınır uzunluğuna oranıdır76. Bu açıdan bakıldığında, kıyı uzunluğunun ülkenin sınır uzunluğuna olan oranının yüksek olması, diğer bir deyişle uzun bir kıyı şeridi, bir ülke için çok önemli bir doğal ve ekonomik kaynaktır. Diğer bir ölçüt ekonomik katkı ile belirlenmektedir. Bunlara kıyı kaynaklarının üretimi ve ihracı ile elde edilen gelir, turizmde kazanılan gelir, doğrudan ya da dolaylı olarak işgücüne katkısı gibi örnekler verilebilir. Birçok tropikal iklim kuşağındaki adalar veya ada devletleri için turizm ekonomik kalkınmayı sağlayan tek sektördür.
Ülkelerin kıyılara verdiği önem ise başta merkezi ve yerel hükümetlerin, daha sonra ise mevcut ve potansiyel kullanıcıların kıyılara yönelik bakış açısı ile belirlenmektedir. Merkezi ve yerel yönetimler açısından kıyılar tamamen bir ekonomik kalkınma aracı olarak değerlendirildiklerinden, çoğu zaman kısa dönemde çok kazanç sağlamak asıl amaçtır77. Böyle bir yaklaşımın doğal sonucu da, kıyı kaynaklarının kısa zamanda tahribi ve giderek elden çıkmasıdır. Amaç, kıyı kaynaklarının korunarak kullanılması olduğunda, orta ve uzun vadeli stratejiler benimsenmekte ve kullanım sınırlamaları getirilmektedir. Yasal ve yönetsel düzenlemeler ve uygulanabilirlik düzeyi, koruma ve kullanma stratejileri, bunların
76 Ünal, Özlem, “Kıyıların Yönetimi ve Planlamasında Kamu Yararı”, Türkiye’ nin Kıyı ve
Deniz Alanları 1. Ulusal Konferansı, 24-27 Haziran 1997, Ankara, Türkiye Kıyıları 97 Konferansı Bildiriler Kitabı, 115-126.
77
Çeşitli ülkelerde uygulanan sahil şeridi genişlikleri şöyledir: Ekvator 8 metre, Hawaii 40 feet, Filipinler 20 metre, Yeni Zelanda 66 feet, Endonezya 50-400 metre, Meksika 20 metre, Brezilya 33 metre, Kolombiya 50 metre, Kosta Rika 50-200 metre, .Şili 80 metre, Uruguay 250 metre, İsveç 100 metre (bazı yerlerde 300 m.), Norveç 100 metre, Danimarka 1-3 kilometre, Fransa 100 metre, İspanya 100-200 metre, Yunanistan 500 metre, Bağımsız Devletler Topluluğu Ülkeleri (Karadeniz Kıyısı) 3 kilometre. Sorensen, J., “Coastal Zone Management Techniques and Instruments”, Medcoast Instute 95 MedCampus Certificate Program On Coastal Zone Management in the Mediterranean and Black Sea, Egitim Programı Notları, Ankara, 1995.
uygulanmasını, denetimini izleyecek mekanizmaların işleyişi, imar planı kararları ve bütüncül bir kıyı yönetim sisteminin sağlanıp sağlanmamış olması bu kapsama girmektedir78.
Denizler ve kıyılar:
• Kum, çakıl, maden çıkarımı,
• Tarım, turizm, rekreasyon, kentsel gelişme alanı, • Gemi, deniz taşımacılığı, liman,
• Balıkçılık, petrol, gaz rezervi,
• Sanayi, soğutma suyu, enerji sağlama,
• Atık imha alanı vb. türlü faaliyet ve kullanımlara konu olmakta ve tüm bu faaliyetlere ilişkin mevzuat ülkemizde olduğu gibi yabancı ülkelerde de çeşitli kurumların yetki ve görev alanına girmektedir.
1- Amerika Birleşik Devletleri (ABD)
Nüfus artışı ve kıyı alanlarındaki aşırı baskılar nedeniyle ABD'deki alanlar, kıt kaynaklara dönüşmeye başladığından kıyı alanlarında, kaynakların kullanımı için planlamaya ihtiyaç duyulmuştur. Çevrenin kolayca bozulabileceği yönündeki bilinçlenme son dönemlerde ABD'de kıyısal alan kaynaklarının kullanımının planlanması için bir hareket başlatmıştır. Toplam nüfusun % 80’inden fazlası
şehirlerde yaşamaktadır. Geleceğe yönelik planlamalara önem verilen ülkede, oluşturulan birliklerce yönetilen eyalet ve belediyelerin en iyi şekilde hizmet verebilmeleri için eğitim programları oluşturulmuştur. Gerçekte bu gelişme, Avrupa'daki bölge planlamasına oldukça benzemektedir fakat kıyı ile sınırlandırılmıştır. 1972 yılında ABD Kıyı Alanları Yönetimi (KAY) Hareketi ile temel olarak 'iskelet' bir yasa oluşturulup, eyaletlere kıyı alan yönetiminden sorumlu bir otorite kurma talimatı verilmiştir. Sonraki yıllar içinde böyle bir otoritenin nasıl geliştirileceği ve planlamanın nasıl uygulanacağı konularında oldukça yararlı çalışmalar gerçekleştirilmiştir. ABD'de KAY, kurumsal düzenlemeler üzerine
78 Ünal, a.g.e., s.19. Yine bkz. Sesli, Ahmet Faik; Aydınoğlu, Arif Çağdaş, Akyol, Nihat, Kıyı
kuvvetli bir şekilde odaklanmıştır79. Oluşturulan birlikler birbirlerinin deneyimlerinden yararlanmak amacı ile işbirliği içine girmiş ve üniversitelerle bağlantılar, halkla ilişkiler de geliştirilmiştir. Bu bağlamda, ABD’de kıyılar oluşturulmuş dört grup koruma alanı içinde incelenmiştir. Ulusal Parklar, Ulusal Anıtlar, Ulusal Rekreasyon Alanları ve Ulusal Deniz Kıyıları ve Ulusal Göl Kıyıları. Böylelikle, yüksek rekreasyonel değeri olan deniz ve göl kıyıları özel bir koruma altına alınmış olmaktadır. Bu alanlarda, halkın rekreasyonel gereksinimlerinin karşılanmasında büyük katkıları olacak planlamalar yapılmaktadır80.
1977 yılında Kıyı Kuşağı Yönetim Yasası çıkarılmıştır. Bu yasayı temel alan program kapsamında doğal kaynakların korunması, kıyıların bozulmasını önleyici teşviğin sağlanması amaçlanmıştır. Türkiye’de olduğu gibi kıyıların sadece kamu yararı gözetilerek kullanılması amaçlanmıştır ve kamu yararının gerektirdiği hallerde doldurma ve kurutma yolu ile arazi kazanılabileceği belirlenmiştir. Bu program doğrultusunda halkın karar verme sürecine katılması da sağlanmıştır. Amerika, genel idari sistemine uygun olarak sorunları halkın doğrudan katılımı ile mahalli ölçekte çözümleme yoluna gitmiştir. Vurgulanması gereken diğer bir konu, kıyı alanlarına verilen önem ve bu alanların özel yönetim biçimleridir81.
Amerika Birleşik Devletleri’nde tarihsel nedenlerden dolayı kıyıların askeri açıdan savunulması son derece önem taşıdığından Birleşik Devletler ordu mühendisleri kıyı kaynaklarının yönetimi konusunda da faaliyet göstermektedir82.
2- Fransa
Batı Avrupa'nın yoğun nüfuslu demokrasilerinde, son yüzyıllar içinde bir bölge planlama sistemi geliştirilmiş ve demokratik olarak arazi kullanımı benimsenmiştir. Buradaki temel düşünce; belirli kaynakların bireyler tarafından sahip
79http://www.akdeniz.edu.tr/muhfak/cevre/coastlearn-r/intro/newprinciplesiczm/html/poficzm-
ameuschools.htm , (19.12.2009). 80 Özdemir, a.g.e., s.22
81
Eke, Feral, Kıyı Mevzuatı Gelişimi ve Planlaması, Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Yayını, Ankara, 1995, s.46.
82Akyarlı, Adnan; Yüksel, Yalçın ve Diğerleri, Kıyı Bölgesi Yönetimi ve Sorunları, Türkiye
olunamayacağı ancak, ortaklaşa kullanılması gerektiğidir. Sonuç olarak bu durum, kanun ve yönetmelikleri oldukça detaylı bir fiziksel planlama ile beraber bu planlama işlemini yönetecek kurumların var olması ile sonuçlanmıştır83.
Fransa’da kıyı alanları, ulusal yasal mevzuat, bölgesel araştırmalar ve yerel özelliklere göre oluşturulmuş planlama ilkeleri doğrultusunda düzenlenmektedir. 03.01.1986 yılında çıkarılan ‘‘Kıyısal Mekanın Planlanması, Korunması ve Geliştirilmesi Yasası’’ ile ulusal ölçekteki kurallar belirlenmiştir. Buna göre kıyı alanı, denize ve 1000 m³’ü aşkın su yüzeyine sahip iç göllere cephesi olan belediyelerin idari sınırları içinde kalan tüm alandır. Deniz gören veya denizden görülebilen her yer kıyı alanı içindedir. Kanunun amacı, kıyıda sürekli yapılaşmayı sınırlamak ve sadece halen yapılaşmış alanlarda bütünleşen gelişmelere imkan tanımaktır. Böylece Kanun kentsel yerleşmeler için karasal alanlara kaymayı önermektedir. Fransız kıyı planlaması ve korunmasında önemli bir yönetim ve örgütlenme biçimi 1975 yılında kurulan Kıyı ve Göl Alanları Koruma İdaresidir.
İdarenin amacı, korunacak alanlarıkamuya mal ederek korumak için satın almaktır84.
3- İtalya
İtalya kıyıları aşırı kentleşme ve çok yaygın turizm ve ikinci konut gelişimi ve denize ilişkin ticari faaliyetlerin baskısı altında bulunmaktadır. 1982 tarihinde çıkarılan Kıyı Kanunu, kıyı ve denizlerle ilgili genel yönlendirici ilkeler getirmektedir. Ancak çevre ile ilgili yeterli veri toplanamadığı için bu Kanuna göre hazırlanması gereken nazım plan şemaları halen tam olarak hazırlanmamıştır. Böylece yerel planlamalarda da kıyı koruma esasları yeterince uygulanmamaktadır. Bazı yöreler ve kıyılar için özel projeler hazırlanmaktadır85.
Türkiye’de olduğu gibi İtalya’da da kıyının kamu elinde kalması öngörülmüştür. Kıyı kuşağında geçici süre için yalnızca plaj kolaylıklarına, doğum 83 http://www.akdeniz.edu.tr/muhfak/cevre/coastlearn-r/intro/newprinciplesiczm/html/poficzm ameuschools.htm , (19.12.2009). 84 Eke, a.g.e., s.48-49. 85 Eke, a.g.e., s.51.
evi, kamp yeri gibi kuruluşlara, geçici süreliğine, ancak 20 yıllık sürelerle kira sözleşmesi ile izin verilebilmektedir.. Süre sonunda üzerindeki altyapı ve yapılar devlete geçmektedir. Turistik tesisler kıyıdan belli bir miktar geride inşa edilir. Tesislerin kıyının devamlılığını kesmemesi zorunludur86.
4- İspanya
İspanya’da 1978 çıkarılan Yerelleştirme Kanunu arazi kullanımına ait kararlarda yerel yönetimlere, eyaletlere çeşitli yetkiler vermiştir. Bu yasa öncesindeki dönemde ise 1976 tarihli ve belediyelere kendi imar planlarını yapma yetkilerini tanımış olan bir yasa yürürlükte idi. Her iki yasa da tüm ülkeyi kapsamakta olup, kıyılarla ilgili hiçbir özel hüküm içermemektedir. Söz konusu ülkede deniz çekilme ve yükselmesinin belirgin ölçüde olduğu yerlerdeki kıyılar, akarsuların gemi ulaştırmasına elverişli bölümleri, gelgitten etkilenen bölümleri, akarsu ağzı limanları, doğal limanlar, küçük koylar, limanlar, balıkçılık ve denizcilik için yararlı barınaklar, kamu malı niteliğindedir. Yine sonradan oluşan ve kıyı ile birleşen topraklar da kamu malı sayılmıştır. Bu nitelikteki kamu malları üzerinde özel mülkiyet tesis edilemez, özel izin alınmadan tesis yapılamaz. Bu yerlerin nasıl kullanılacağı tüzüklerle düzenlenmiştir87.
II. KIYILARIN KAMU MALI NİTELİĞİ