Karşılaştırma kabiliyetinin düzeyleri

İki bilgi kümesini karşılaştırmak için temel ön koşul, bu bilgilerin her kümesi sadakatle raporlanan ekonomik olayların temsil etmeleridir. Bu bilgiler seçilen olayların ekonomik altyapıların sadık ve dürüst temsil etmektedir. Yatırımcılar alternatif yatırım fırsatlarını kıyaslayabilmek için karşılaştırma kabiliyeti benzer ekonomik koşullar için beze yöntemlerin uygulanmasını gerektirmektedir (Krisement, 1997). Ekonomik olayların benzerli veya farklı olduğu hakkında karar vermek bir dereceye kadar profesyonel ve mesleki yargıya ve bazı durumlarda zihniyete bağlı olmaktadır. İşlemlerin ekonomik altyapısında farklılık ve ayrıca farklı muhasebe yöntemlerin bulunması ki muhasebe standartları tarafından kabul edilmektedir, finansal tabloların karşılaştırma kabiliyetinin yanlış veya sahte olduğuna sebep olmaktadır. Bu yüzden Gordon ve Gallery (2012) farklı durumların ortaya çıkmasını göz önüne alarak, 2 x 2 bir matris şeklinde karşılaştırama kabiliyeti dört düzeyde 2.1 çizelgede açıklandığı gibi beyan etmektedirler.

67 1) Derin

Eğer benzer ekonomik olayları muhasebe sistemi bakışından benzer dikkate alınırsa ve ayrıca benzer yöntemler uygulanıyorsa, derin düzey ortaya çıkmaktadır. Derin düzey yöntemleri isteğe bağlı olarak kullanmaya izin vermemekte ve benzer olaylar ile benzer bir yaklaşım sağlanmaktadır. Bu durumda, eğer muhasebe yöntemleri farklı zaman dönemleri boyunca doğru ve detaylı şirketlerin arasında uygulanıyorsa, tutarlılık ve tekdüzelik tam uyum içinde olmaktadır (Gordon ve Gallery,2012).

2) Iraksak

Benzer ekonomik olayların hakkında alternatif muhasebe yöntemlerinin izin verildiği halde ıraksak düzey ortaya çıkmaktadır. Eğer bu durumda farklı ticari işletmeler tarafından seçili muhasebe yöntemleri farklı ise karşılaştırma kabiliyetin azaltacaktır. Zira tekdüzelik kavramına riayet edilmemektedir. Ancak tutarlılık kavramı bir seviyeye kadar ticari işletme tarafından sağlanıyorsa, karşılaştırma kabiliyetine neden olmaktadır. Böyle durumlarda kullanılan yöntemlerin açıklanması bir çözüm olarak, kullanıcılara muhasebe yöntemlerindeki farklılıklardan bilgi vermektedir. Ayrıca kullanıcılara bu farklılıkları dikkate alarak gerekli düzeltmeler vasıtası ile kıyaslayabilmelerine destek sağlamaktadır. Ancak, finansal tabloların kayıt edilen rakamlarında bu tür düzetmelerin yapılması ve benzer yöntemlerle esasa alarak hesaplaması birçok kişinin sabır ve yeteneğinden hariçtir (Gordon ve Gallery, 2012).

Türküye Muhasebe Standardı No.2 kapsamında stoklar muhasebesi karşılaştırma kabiliyetinin bu düzeyi için bir örnektir. Bu standarda göre (TMS 2), stokların maliyetlerin hesaplamak için özel maliyet yöntemi (gerçek

Yüzey Derin

Iraksak Yapısal Farklılıklar

Kaynak: (Gordon ve Gallery, 2012)

Çizelge 2.1 : karşılaştırma kabiliyetinin düzeyleri

Benzer Olaylar Farklı Olaylar

Benze Yöntemler (Alternativsiz)

EKONIMIK OLAYLAR

MUHASEBE YÖNTEMLERİ

68

parti maliyet yöntemi), ilk giren ilk çıkar (FİFO) yöntemi ve ağırlıklı ortalama maliyet yöntemi sağlanmaktadır. Eğer iki ticari işletme her biri farklı yöntem kullanıyorlarsa, satılan malın maliyeti ve dolayısıyla kar benzer koşullarda, farklı raporlamaktadırlar. Dolayısıyla bu olay şirketlerin karşılaştırma kabiliyetini düşürmektedir. Bu konu bağlantısında diğer örnek, yatırımların defter değerin dönem sonunda belirlenmesidir (TMS 40). Bu standart gerçeğe uygun değer yöntemi ve maliyet yöntemi aracılığıyla defter değerlerini belirlemektedir (Uluslararası Muhasebe Standartları Komitesi, 2009).

3) Yüzey

Farklı ekonomik olayları hakkında benzer muhasebe yöntemlerinin kullanılması yüzey karşılaştırma kabiliyeti düzeyini temsil etmektedir. Bu düzey karşılaşma kabiliyeti, olmayan durumları kapsanmasına neden olmaktadır (Schipper ve Vincent, 2003). İki farklı ticari işletmede, işlemleri benzer ve aynı gibi görülmekte ve olaylar için benzer yöntemler kullanılmaktadır. Halbuki ekonomik alanları tamamen farklı olmaktadır. Bu durumda karşılaştırma kabiliyetinin bu düzeyi ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla bu durumda; bir ticari işletmenin finansal tablolarının karşılaştırma kabiliyetinin imkânı farklı dönemler boyunca olduğuna rağmen (tutarlılık), farklı ticari işletmeler arasında tekdüzelik kavramı uygun olmadığı zaman, karşılaştırma kabiliyetinin düşmesine yol açmaktadır. (Gordon ve Gallery, 2012).

Türkiye Muhasebe Standardı No.17 kapsamında kiralama işlemleri ile davranım karşılaştırma kabiliyetinin bu düzeyi için bir örnektir. Bu standart finansal kiralama ile faaliyet kiralama konusuna vurgulamaktadır. Bir kiralama sözleşmesi bir ticari işletme için bazı durumlarda temel olarak finansal kiralama türünde olmaktadır. Ama bazı durumlarda tespit etme konusunu riayet etmek için tahminlere ve yargılara ihtiyaç duyulmaktadır. Dolayısıyla bu sözleşme yanlış veya kastı olarak faaliyet kiralama türünde olduğu mümkün olmaktadır. Dolayısıyla bu olay bilanço ve gelir tablosunda farklılık yaratma nedeni olabilmektedir. Bu düzey ile ilgili diğer örnekler, muhasebe standardı No.37 kapsamında karşılıklar ve koşullu borçlar ile davranışlar veya muhasebe standardı No.38 kapsamında araştırma ve

69

geliştirme maliyetleri ile davranışlar (Uluslararası Muhasebe Standartları Komitesi, 2009).

4) Yapısal farklılıklar

Çeşitli ekonomik olayların hakkında farklı muhasebe yöntemlerin uygulanması koşullarda, yapısal farklılıklar düzeyi ortaya çıkmaktadır. Ekonomik altyapısının doğası farklı işlemlerin kayıt edilmesi için farklı ama uygun muhasebe yöntemlerinin uygulanması faydalı olup ve karşılaştırma kabiliyetinin artırılmasına neden olmaktadır. Bu durum ilk etapta görülmemektedir. Ayrıca hem ekonomik olaylarında ve hem muhasebe yöntemlerinde farklılıkların mevcut olması iki ticari işletmenin arasındaki kıyaslamayı imkânsız edebilmektedir. Bu nedenle, bu durumda karşılaştırma kabiliyetinin amacına ulaşmak için ek bilgilerin açıklanması gerekmektedir (Gordon ve Gallery, 2012).

Karşılaştırma kabiliyetinden amaç, benzerliklerin ve farklılıkların açıklanmasıdır. Bazı durumlarda farklılıklardan elde edilen bilgiler; elbette eğer açıklama kabiliyeti varsa, benzerliklerden elde edilen bilgilerden daha avantajlı olmaktadır. Karşılaştırma kabiliyetinin değerli hedeftir ve benzer olmadığı olayları benzer olduğunun göstermesi anlamına gelmez. Karşılaştırma kabiliyetine ulaşmak için gerçek farklılıkların gizlenmemesi ve yanlış farklılıkların yaratılmaması çok ahlaki ve etik olmaktadır (Finansal Muhasebe Standartları Kurulu, 1980).

Finansal raporların amacı ekonomik kararların verilmesi için yararlı bilgilerin sunulmasıdır. Farkı koşullarda bu amaca ulaşmak için, karşılaştırma kabiliyetinin derin ve yapısal farklılıklar düzeyleri diğer düzeylere göre daha uygun olmaktadır. Yüzey ve ıraksak düzeyleri karşılaştırma kabiliyetinin yetersiz boyutların temsil etmektedirler. Bu düzeyler iki veya birçok bilgi kümelerinin arasındaki karşılaştırmada yararlılığının düşmesine sebep olmaktadır. Özellikle farklı ticari işletmelerin arasındaki karşılaştırmada ortaya çıkmaktadır (Gordon ve Gallery, 2012).