Kamu Hizmet Çeşitleri

Çağdaş devlet düzeninde çeşitleri ve sayıları gittikçe artan kamu hizmetleri

değişik açılardan tasnif edilebilir. Örneğin, kamu hizmetlerini, kamusal hizmetler ve yarı

kamusal hizmetler olmak üzere iki şekilde incelemek mümkündür. Bu doğrultuda, taşıdığı

bazı özellikler dolayısıyla piyasa mekanizması içerisinde üretilemeyen hizmetler kamusal

hizmetlerdir. Adalet, savunma ve diplomasi gibi hizmetler devlet tarafından görülmesi

zorunlu olan tam kamusal hizmetlerdir. Kamusal mal ve hizmetlerin özelliklerine

baktığımızda karşımıza şu ilkeler çıkmaktadır (Gökçe ve Bayrakçı, 2005a: 63-64):

 Kamusal mal ve hizmetlerin faydası birimlere bölünemez ve

pazarlanamazlar,

 Kamusal mal ve hizmetlerin faydasından hiç kimse mahrum bırakılamaz,

 Kamusal mal ve hizmetlerin tüketiminde bireyler arasında rekabet yoktur,

 Kamusal mal ve hizmetlerin üretimi devlet tarafından gerçekleştirilir.

Yarı kamusal mal ve hizmetler ise, piyasa mekanizmasına göre

üretilebilmektedir. Ancak uygulamada bu tür hizmetler bazen tümüyle veya kısmen kamu

tarafından üretilebilmekte veya türüne, miktarına, kalitesine ve fiyatına devlet müdahalesi

söz konusu olmaktadır. Yarı kamusal mal ve hizmetlerin özellikleri de şöyledir (Gökçe ve

Bayrakçı, 2005a: 65-66):

 Bu tür mal ve hizmetler birimlere bölünebilmekte ve piyasa mekanizması

içerisinde üretilip satılabilmektedir.

 Yarı kamusal mal ve hizmetlerin tüketiminde bireyler arasında rekabet söz

konusu olabilmektedir.

 Bazı yarı kamusal mal ve hizmetlerin tüketiminden fiyatını ödemeyen

 Yarı kamusal mal ve hizmetlerin üretilmesi ve tüketilmesi esnasında bu

hizmetten yararlananların dışındaki kişilere de fayda sağlaması söz konusu

olmaktadır. Yani bu tür mal ve hizmetler olumlu/olumsuz dışsallığa sahip

olabilen hizmetlerdir.

 Yarı kamusal mal ve hizmetler devletin dışındaki birimlerce üretilip halka

sunulabilir. Fakat bu tür malların fiyatına, miktarına ve kalitesine devletin

müdahalesi söz konusudur.

Tüm bu tanım ve özelliklerden yola çıkarak denilebilir ki; adalet, dışişleri, milli

savunma gibi bir kamusal ihtiyacı tatmin amacıyla sadece devlet tarafından yürütülen,

yani, özel kişiler tarafından yürütülemeyen kamu hizmetlerine “tekel niteliğindeki kamu

hizmeti” denilmektedir. İdarenin yanında özel kişilerce de yürütülebilen kamu hizmetleri

ise, “tekel niteliğinde olmayan kamu hizmeti”dir. Merkezden yönetim kuruluşları ile

hizmet bakımından yerinden yönetim kuruluşlarınca bütün ülkede yürütülen kamu

hizmetlerine “ulusal kamu hizmeti” adı verilirken; mahalli idarelerin yürüttükleri kamu

hizmetleri gibi belli bir coğrafi alanda örülen kamu hizmetlerine “mahalli kamu hizmeti”

denilmektedir. Ayrıca kamu hizmetleri konularına göre de “idari kamu hizmetleri”,

“ekonomik kamu hizmetleri”, “sosyal kamu hizmetleri” ve “bilimsel ve kültürel kamu

hizmetleri” olarak da farklı şekillerde tasnif edilebilmektedir (Akyılmaz, 2003: 333-334).

I.5.3.1. İdari Kamu Hizmetleri

İdari kamu hizmetleri, bayındırlık, kamu mallarının korunması ve bakımı,

öğretim, eğitim, sağlık, tapu–kadastro hizmetleri, nüfus işleri gibi devletin öteden beri

yerine getirdiği geleneksel kamu hizmetleridir. İdari kamu hizmetlerinin tüm öğeleri

eylemlerinden doğan uyuşmazlıklar, idare yargısının görevi içindedir (Tuncil, 2005).

Ancak devletin öteden beri yürüttüğü bu geleneksel hizmetler için gerekli araç-gereç

temini için özel hukuk sözleşmeleri de yapılabilir (Günday, 2002: 291).

I.5.3.2. İktisadi Kamu Hizmetleri

İktisadi kamu hizmetleri, on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısından itibaren

ortaya çıkmaya başlayan demiryolları, gaz, elektrik, telefon gibi sınai ve ticari nitelikte

olup, daha çok imtiyaz usulü ile gördürülen hizmetlerdir. İktisadi kamu hizmetleri

işleyişleri ve dış ilişkileri yönünden esas itibariyle özel hukuk kurallarına tabidirler

(Tuncil, 2005). Ancak iktisadi kamu hizmetleri, bazı unsur ve amaçları yönünden özel

teşebbüs faaliyetlerinden farklıdır. Mesela, bu kamu hizmetleri kanunla veya kanunun

açıkça verdiği yetkiye dayanarak bir idari işlemle kurulurlar ve devlet ya da kamu tüzel

kişilerince sağlanan malları, kamu malı niteliğindedir (Günday, 2002: 291).

I.5.3.3. Sosyal Kamu Hizmetleri

Sosyal kamu hizmetleri; vakıflar, yoksullara yardım, emeklilik gibi devlet ve

diğer kamu tüzel kişileri tarafından daha önce idari usullerle sağlanan yararlardan başka,

asıl İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra gelişmeye başlayan çalışma düzenine, sosyal

güvenliğe ve genel olarak bireylerin yaşamlarına ilişkin çeşitli idari faaliyetlerdir. (Tuncil,

2005). İş ve işçi bulma gibi sosyal kamu hizmetlerinin bir kısmı Devletin tekeli altındadır.

Buna karşılık, işçilerin sosyal güvenlik işleri ile özel sigorta şirketlerinin yaptıkları

hastalık, kaza ya da hayat sigortalarının yapılması gibi bir kısım sosyal kamu hizmeti de,

I.5.3.4. Bilimsel, Teknik ve Kültürel Kamu Hizmetleri

Bilimsel, teknik ve kültürel kamu hizmetleri, idarenin yakın zamanlarda

genellikle özel faaliyete konu olan bilimsel ve teknik araştırmalara, müzik, resim, tiyatro,

bale gibi sanat ve kültür hareketlerine el atması sonucu ortaya çıkmış olan kamu

hizmetleridir (Günday, 2002: 292). Bu kamu hizmetleri, kamu hukukunun katı kalıpları

içinde yürütülemezler. Bu nedenle, bu kamu hizmetleri için özerk kuruluşlar, bağımsız

personel ve daha serbest usuller ile geniş maddi olanakların kabulü zorunlu olmuştur.

TÜBİTAK, TSE ve MPM ile DİE, bu tür kamu hizmetlerini yürüten kuruluşlardır (Tuncil,

205).

Son olarak özellikleri ve çeşitleri genel hatlarıyla ifade edilen kamu

hizmetlerinin kurulması, düzenlenmesi ve kaldırılmasına ilişkin hususları belirtmek faydalı

olacaktır.

Öncelikle kamu hizmeti teşkilatının kurulabilmesi için kamu hizmetini

gerektiren kamusal ihtiyacın ortaya çıkmış olması gerekmektedir. Kamusal ihtiyacın ortaya

çıkmasıyla ya doğrudan idare tarafından kamu hizmeti teşkilatı oluşturulur ya da idarenin

kolluk denetiminin ötesinde bir denetim ve düzenleme yetkisi dâhilinde kamu hizmeti, özel

kişilerce kurulur. Özel kişilerce kamu hizmeti oluşturulması halinde bunun sonucu olarak

özel kişilere de kamu gücü ayrıcalıkları tanınmaktadır (Akyılmaz, 2003: 331).