Bu çalıĢmada, kamu hizmetlerinin etkin olarak yürütülmesi bağlamında afetlerden doğabilecek zararları en aza indirecek ya da yok edecek birmodel olarak öngördüğümüz doğal afet yönetiĢimi; farklı aktörlerin biraraya gelerek yürüttüğü katılımlı bir yönetim anlayıĢı ve uygulamalarını temsil etmektedir. Bu ortak paydalı yönetim biçiminin önemli bileĢenlerinden biri de kamu–özel sektör iĢbirliğidir. Özellikle yönetiĢim kavramının kuramsal bağlamda tartıĢıldığı kısımda belirtildiği üzere, 1980 sonrasında yaĢanan iktisadi dönüĢüm, klasik kamu yönetimi anlayıĢını değiĢime zorlamıĢ ve devlet kendini bu dönemde yeniden konumlandırmıĢtır. Rekabetçi
35
Balamir‘in ortaya koyduğu ve çalıĢmanın da kabul ettiği söz konusu eleĢtiriler afet yönetim döngüsünün varlığını dıĢlamamaktadır; fakat afet yönetimine yaklaĢım farklı disiplinlerin katkılarıyla Ģekillenen bir süreçtir; çalıĢma bağlamında söz konusu bakıĢ açısı ‗yönetim bilimi‘ tarafından çizilmektedir. Öyleyse, yönetim biliminin varlık nedeni gerekli görülerek yönetiĢim gerekliliğinin anlaĢılması adına böyle bir sonuca varılarak kaderci toplum anlayıĢına karĢı çıkılmıĢtır.
iliĢkilerin arttığı bu zaman dilimiyle birlikte giriĢimcilik hız kazanmıĢ, üretim ve sanayi alanlarında da büyük artıĢ gözlemlenmiĢtir. Diğer yandan hızlı, çarpık, ranta dayalı, genellikle aĢırı yoğun ve yolsuzluğa açık kentleĢme ve sanayileĢme de afetlerden zarar görme ihtimalini arttırmıĢ ve savunmasız alanların sayısı eskiye oranla çoğalmaktadır. Dolayısıyla, kendi iktisadi çıkarlarını gözeterek doğal afetlerden korunmayı amaçlayan özel sektör aktörleriyle, bu yeni dönemde hizmetleri tamamıyla yürütmekten ziyade bir kontrol mekanizması iĢlevi üstlenmeyi isteyen devlet, doğal afet zararlarını yok etme noktasında organik bir bağ kurulabilir. Türkiye‘nin afet yönetiminin uzun yıllar merkeziyetçi prensiplerle yürütülmesi de, doğal afetlerden korunma noktasında kamu– özel sektör iĢbirliğinin Türkiye deneyimi için tartıĢılmasını pek mümkün kılmamıĢtır. Bu baĢlık altında kamu–özel sektör iĢbirliğinin afet sonrası müdahale süreçlerinden ziyade, afet öncesi zarar azaltma (sakınım) süreçlerinde kuracakları ortaklığın önemi vurgulanmıĢtır.
3.5.1. Doğal Afet YönetiĢiminde Kamu-Özel Sektör ĠĢbirliğinin Gerekliliği Klasik kamu yönetiminin temel prensibi komuta kontrol esasına dayanmaktadır. Bu prensip kamu örgütlerinin doğrusal varsayımlarla hareket etmesini ve durumsal Ģartlara uygun politikalar geliĢtirmesini mümkün kılmamaktadır (Çorbacıoğlu, 2005: 7). Merkeziyetçi afet yönetim sistemi de afet yönetiminde tek ve güçlü aktör olarak devleti konumlandırmakta ve diğer aktörleri bu sürece dâhil etmemektedir. Diğer yandan, bu doğrusal ve klasik yaklaĢım afet yönetiminde görevlendirilen ve yetkilendirilen birçok kamu kurum ve kuruluĢunu birbirinden bağımsız Ģekilde kendi iĢlerini rasyonel Ģekilde yürüteceklerini varsaymaktadır. Fakat iktisadi ve toplumsal düzlemde yaĢanan dönüĢümler, daha durumsal ve tahmin edilmesi çok zor ya da imkânsız Ģartların varlık bulmasına neden olmuĢtur. Modern kamu yönetimi de, söz konusu durumsal Ģartlara daha uygun ve toplumun tüm aktörlerinin ihtiyaçlarına cevap verebilecek katılımcı bir yapının oluĢmasını hedeflemektedir. Bu bağlamda hizmet bekleyen vatandaĢlara ve toplumsal aktörlere yanıt verebilmek için iĢbirliğine dayanan bir model oluĢturulmalıdır. Çünkü yanıt verme (responsiveness) eylemi, tek baĢına, vatandaĢları daha pasifize eden ve tek taraflı bir yönetme biçimine neden olabilecekken, iĢbirliği modeli karĢılıklı aksiyonu, katılımı ve aktörler arasındaki gücün benzeĢimini mümkün kılabilmektedir (Vigoda, 2002: 527). Dolayısıyla, bu karĢılıklı etkileĢim, klasik kamu yönetimi hizmet yürütme prensibinden farklı olarak etkileĢim ve paylaĢım prensiplerini daha mümkün kılacaktır. Kamu–özel sektör iĢbirliği; etkileĢimin ve hizmetin boyutuna
göre farklı biçimlerde varlık bulabilir. Bunlar; kamunun kontrolünde olmak üzere birtakım hizmetlerin özele devredilmesi, özel sektörün kendiliğinden bir hizmet üretebilmesi, kamunun belirlediği olanaklar çerçevesinde özel sektöre bir iĢin belli bir süreliğine devredilmesi, yap-iĢlet-devret usulüne göre hizmet yürütülmesi gibi bazı alt baĢlıklara ayrılabilir (Grimsey ve Lewis, 2002: 109).
Afet yönetiĢimi için gerekli görülen kamu–özel sektör iĢbirliğinin boyutuysa sözleĢmeci ve sözleĢmeci olmayan modeller Ģeklinde iki baĢlık altında tartıĢılabilir. SözleĢmeci model, piyasa ekonomisinin Ģartlarına uygun olarak etkili yatırımları, paylaĢılmıĢ sorumlulukları, altyapı kurulumu için gerekli gerekli finans yatırımlarını belirlemek için kamu–özel sektör iĢbirliğinin yasal düzlemde yapılması beklenen bir sorumluluk paylaĢma biçimidir (Chen ve diğerleri, 2013: 132-133). Bu model iĢbirliğinin boyutlarını yasal çerçeveye oturtarak ilgili aktörlerin sorumluluklarını kesin biçimde belirlemektedir. Diğer yandan kamu–özel sektör iĢbirliği sözleĢmeye dayanmayan yollarla da yürütülebilir. SözleĢmeci olmayan iĢbirlikçi modeller arasında öne çıkan sektörlerarası iĢbirliği neticesinde, özel sektör iĢtiraklerinin kamu kurumlarıyla etkileĢim içinde zarar azaltım planları uygulaması ve bu bağlamda bilgi paylaĢımı neticesinde sakınım süreçlerini koordineli biçimde yürütebilen örgütlerin varlığı da kamu–özel sektör iĢbirliğini sağlamlaĢtırabilir (Chen ve diğerleri, 2013: 134). Bu iki model ayrı ayrı ele alındığında sözleĢmeci modelin baĢlangıç aĢaması olarak kamu–özel sektör iĢbirliğini inĢa etmesi, gerekli koĢullar oluĢturulduğu takdirde de, devletle sözleĢme esasına dayanan süreçlerden ziyade, kendiliğinden afet yönetimini düzenleyecek ortaklıkların ve iĢbirliklerinin oluĢması beklenebilir. Böylelikle proje tabanlı, özel sektör iĢtiraklerinin afet yönetiminde kamu örgütlerine danıĢmanlık yapabileceği tamamen esnek süreçlerle örülü (Busch ve Givens, 2013: 6) fakat karĢılıklı etkileĢim sonucunda da denetimin yüksek olacağı bir afet yönetimi sisteminin oluĢması beklenebilir.
Kamu–özel sektör iĢbirliğinin afet yönetiĢimine yapacağı bir katkı da hesap verilebilirlik prensibiyle ilgilidir. Özel sektör aktörlerinin afet yönetiminde etkin rol alması, hem kaynakların kullanımı hem de hizmetlerin yürütülmesi noktasında devleti hesap verilebilir bir boyuta taĢıyacak, böylelikle kamu örgütlenmesinin afet yönetiminde sorumluluğu artacaktır (Busch ve Givens, 2013: 6). Özellikle afetten sakınım noktasında devletten beklentilerini açık Ģekilde belirtebilecek özel sektörün varlığı (Busch ve Givens, 2013: 14) devletin salt olarak kendini afet yönetiminde diri ve
Ģeffaf tutmasına ciddi katkı sağlayacaktır. Dolayısıyla, çalıĢmada merkeziyetçi afet yönetimi bağlamında eleĢtiri olarak sunulan ‗afet politikasının devlet tarafından tek taraflı‘ yürütülmesi sorunu da, özel sektörün afet yönetiminde rol almasıyla çözülebilecektir.
3.5.2. Türkiye’de Afet YönetiĢiminde Kamu–Özel Sektör ĠĢbirliği
Kamu–özel sektör iĢbirliği modelinin Türkiye gibi doğal afetlerden zarar gören bir ülkede gerekliliği tartıĢmasız çok önemlidir. Bu durumun öncelikli nedenlerinden bir tanesi de fay hatlarının ülkenin en verimli topraklarından ve sanayi bakımından en geliĢmiĢ bölgelerinden geçmesinden kaynaklanmaktadır. Bu bölgelerde nüfus yoğunluğuna paralel olarak kentleĢme oranları da bir hayli yüksektir.
ġekil 6: Türkiye Deprem Fay Haritası
Kaynak: http://www.e-sehir.com/turkiye-haritasi/deprem-fay- haritasi.php#.UlPrDYbIamw
17 Ağustos Depreminin yıkıcı etkilerinin boyutları da sanayi bölgelerinin depremler ve doğal afetler karĢısında ne kadar savunmasız oldukları gerçeğini gözler önüne sermektedir. AĢağıdaki tabloda da görüldüğü üzere, Türkiye‘nin en verimli ve üretken sanayi kentlerinin bir kısmı 1999 Marmara Depreminde zarar görmüĢtür.
DASK‘ın öngördüğü sigorta sisteminin bir anlamda kamu ve özel sektör aktörlerini bir araya getirdiği söylenebilir. Fakat sigortacılık düzenlemelerini ideal bir kamu–özel sektör iĢbirliği modeli olarak görmek indirgemeci bir tutumdur. Kamu–özel sektör iĢbirliği açısından önerilen modelde özel sektör aktörlerinin sakınım planları doğrultusunda afet politikaları oluĢumuna yardımcı olmaları ve bir anlamda kamuyu
diri tutmaları beklenmektedir. Bu bağlamda, kamu–özel sektör iĢbirliğinin oluĢturulması adına ilk etapta devletin düzenleyici tedbirler alması muhtemeldir. Fakat diğer yandan sürecin sağlıklı iĢlemesi adına kendi kendini harekete geçirebilecek bir özel sektörün varlığı çok önemlidir.
Tablo 6: 1999 Marmara Depreminden Etkilenen Ġller
ĠL Yüzey Alan Nüfus (1997) GSYĠH (1998) $
Bolu 10.917 553.022 539.805 Bursa 10.887 1.958.529 1.912.558 EskiĢehir 13.901 660.843 649.068 Ġstanbul 5.312 9.198.809 11.322.349 Kocaeli 3.625 1.177.379 2.333.651 Sakarya 4.880 731.800 610.201 Yalova 850 163.916 205.843 Zonguldak 3.310 612.722 554.851 Toplam 53.682 15.057.020 18.128.326 Yüzde %6.85 %24 %34,8 Türkiye 783.577 62.865.574 52.224.945
Kaynak: Devlet Ġstatistik Enstitüsü, 2000: 5, 63, 645-647 aktaran Ganapati, 2005. Dünya Ekonomi Forumunun 2010 hazırladığı Raporda kamu–özel sektör iĢbirliği tartıĢılmıĢ, Türkiye‘nin 1999 Marmara Depreminde afet yönetim döngüsü çerçevesinde afet safhalarında hangi aktörlerin sürece dâhil olduğu belirtilmiĢtir. Tabloda hazırlık baĢlığının altında özel sektörden bir aktör bulunmamakta; yardım, yaraları sarma ve yeniden inĢa aĢamalarında da hükümetler ve yerel birimler aktif olarak yer almaktadır (World Economic Forum Report, 2010: 24). Hâlbuki kamu–özel sektör iĢbirliğinden en çok fayda alınacak kısım zarar azaltma sürecinde hissedilecektir. Diğer yandan, Türkiye afet yönetimi literatüründe de kamu–özel sektör iĢbirliğini konu alan makale, bildiri, kitap, kitap bölümü ya da raporlar açısından da büyük bir kısırlık söz konusudur. Mevcut yazın içerisinde kamu–özel sektör iĢbirliğini detaylı Ģekilde anlatacak ya da bir model önerisi sunacak tek bir çalıĢmaya rastlanmıĢtır.36
Özetle, Türkiye‘nin afet yönetiminde kamu–özel sektör iĢbirliğini kuracak ya da sağlamlaĢtıracak giriĢimlerin varlığından söz etmek olanaklı değildir. Böyle bir durumda yapılacak ilk hamle, bir aktör olarak devletin özel sektör giriĢimcilerini harekete geçireceği hukuksal yaptırımlar uygulamasıdır. Bu alanda yapılacak giriĢimler
36Özay, Ferhan (t.y). Doğal Afet Sigortaları Kurumu - Bir Kamu ve Özel Sektör İşbirliği Örneği,
ve düzenlemeler zaman geçtikçe kamu–özel sektör arasında kendiliğinden oluĢacak bir bağın baĢlangıcını teĢkil edecektir.