Kadın Başlıkları

Erkek başlıklarında yaşanan tipoloji sıkıntısı kadın başlıklarında da görülür. “Hatta bazı yayınlarda kadın başlığı diye incelenen örnekler tartışmalıdır” (Çal, 2015: 315). “Erkek mezar taşlarının büyük çoğunluğu başlık taşırken kadın mezar taşlarında başlık o kadar yaygın değildir. Başın olmadığı taşta boşluk kalacağından üst bölümlerinin de uygun bir biçimde süslenmesi zorunluluğu ortaya çıkmıştır” (Laqueur, 2007: 129). Bu sorun kısmen eski zamanda kadınların başlarına giydikleri

denilen bir başlıkla çözülmüştür. Fakat hem İstanbul hem de Anadolu’daki örneklere bakıldığında başlıklarda hotoz yerine çiçekli, meyveli, yapraklı, fiyonklu, duvaklı ve çok kollu motiflerin tasvir edildiği görülmektedir (Ölçay, 2004: 199-228). Ayrıca; Anadolu’da yaşamış bazı Türkmen kadınların mezar taşları ya mutfak eşyalarıyla ya da şahide kısmına işlenen ziynet eşyası veya saç örgüsü motifleriyle öne çıkarılmıştır (Berkli, 2006: 182-183). Bazen de mezar sahibinin kadın olduğunu vurgulamak için boyun kısmını dolduran bir gerdanlık (Ölçay, 2004: 228) veyahut günlük hayatta kullandıkları eşyaları simgeleyen dokuma aletleri (Berkli, 2006: 183) resmedilmiştir.

3.2.2.1. Tepelikli Başlıklar

Düşeyde dikdörtgen gövdeye sahip olan bu tip mezar taşlarının ilk bakışta bir kadına ait olduğunu anlamak güçtür. Süsleme açısından oldukça sadedir ve kadını sembolize eden herhangi bir motif görülmez.

3.2.2.1.1. Üçgen Tepelikli Başlıklar

İncelediğimiz kadın mezar taşlarından üst kısmı kırık olanlar da dâhil olmak üzere tamamı tepeliklidir. Fakat üst kısmı tahrip olanların tepelik bölümlerinin formu hakkında bilgi sahibi olamadığımızdan, sağlam olanları bu grup içerisinde değerlendirmiş bulunmaktayız. Tepelik kısmı dikdörtgen şekilde hafif çıkıntı yapmış olan ve üçgen bir şekilde sonlanan üç örnek bulunmaktadır (Fotoğraf No: 48, 50, 51). Detaylarda farklılık olsa da genel itibariyle birbirine benzemektedir.

Tepelik kısmının yukarıya doğru genişlediği ve daha yüksek tutulduğu iki örnek mevcuttur. Hâdimî Hazretlerinin eşi Zahide Kadın’a ait baş taşının tepeliği gövdeden 23 cm yükselerek son bulmuştur (Fotoğraf No: 52). Numan Efendi’nin kızlarından birine ait olan baş taşında ise tepelik kısmı daha kısa tutulmuş olup 12 cm’dir (Fotoğraf No: 53). Üçgen tepelikli diye adlandırdığımız bu grubun benzerlerine Konya mezarlıklarında sıkça rastlanmaktadır (Kara ve Danışık, 2005: 77, 283, 337).

3.2.2.2. Saç Bezemeli Başlıklar

“Orta Asya’dan gelen yeni göçlerin etkisi ile Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde somut insan biçimli veya figürlü mezar taşlarının yapılması, geleneğin devam

ettirilmesi bakımından büyük önem arz eder” (Berkli, 2012: 38). Aslında bu yenilmiş düşman anlamına gelen balbal (Esin, 2003: 251) dikme geleneğinin devamı niteliğindedir. Doğu Anadolu Bölgesinde özellikle Ardahan Çıldır’da yüz hatları verilmiş figürlü mezar taşları çoğunluktadır. Fakat Anadolu’da genellikle insan vücudu gövde, baş ve boyun ile soyutlama yoluna gidilerek verilmeye çalışılmıştır. “Anadolu’daki tasvirli sin’ler muhtemelen İslam’ın ikon karşıtlığının etkisiyle heykel şeklinden uzaklaşmıştır” (Esin, 2003: 258). Fakat çoğunlukla ölen insanın cinsiyeti, yazı ile belirtildiği gibi çoğu zaman ilk bakışta anlaşılabilecek türden bir başlık, sembol ya da süsleme ile anlatılmak istenmiştir. Bu mezarlıkta yer alan kadın mezar taşlarında da saç motifinin kullanılmış olması; mezar taşının bir kadına aitliğini gösteren en güzel sembollerden biridir ve ayırt edici özelliklerindendir.

Saç bezemeli kadın başlıkları aslında tez çalışmamızın temelini oluşturmaktadır. Şöyle ki; daha önce yapılan çalışmalar içerisinde sadece Beyhan Karamağaralı’nın “saç örgülü” diye tespit edip, adlandırdığı kadın mezar taşlarına yeni bir bakış açısı kazandırması ve konuyu aydınlatması bakımından önemlidir. Kataloğumuzdaki örneklerin çokluğu Anadolu’da sadece saç örgülü kadın mezar taşlarının varlığını değil; aynı zamanda saç bezemeli kadın mezar taşlarının zenginliğini de kanıtlar niteliktedir. Ayrıca, farklı türde saç bezemeli kadın mezar taşlarının yapılması ustaların bu türü yapmaktan zevk aldıklarını ve o yıllarda Hadim’de böyle bir geleneğin yaygın olduğunu da gösterir. Fakat taşların çoğunda zayıf bir işçilik görülmektedir.

Yukarı Hadim Mezarlığında 20 adet saç bezemeli kadın mezar taşı vardır. Bu mezar taşlarının varlığı; Laqueur’in erkek mezar taşları için kullandığı antropomorfik (“Sanal, 2017) teriminin sadece erkek başlıklarına özgü olmadığını kanıtlar. Buradaki örnekler de baş, boyun ve gövde olmak üzere insanımsı özellikler taşımaktadır.

3.2.2.2.1. Örgülü Olan Başlıklar

Anadolu’da “belikli saç” diye tabir edilen bu motif toplamda 10 mezar taşında işlenmiştir. Üç tanesi servi motifine benzetildiği için ayrı bir başlık altında değerlendirilmiştir. Kadın mezar taşlarının arka yüzlerinde işlenen saç örgülerinde kazıma ve oyma tekniği bir arada kullanılmıştır. Belik araları ise işlenmemiş olup

örnek bu anlamda diğerlerinden ayrılmaktadır. İlki Zahide Hatun’a ait olan baş taşıdır. Saç örgüsünü vurgulamak için her bir belik arası işlenmiş ve teknik olarak sadece kazıma tekniği uygulanmıştır (Fotoğraf No: 60-61). Diğeri üst kısmı kırılmış olan ve üzerinde yazı bulunmayan bir hanım mezarına ait olan baş taşıdır. Burada yukarıdan gelen saç örgüsü ikili bir belik oluşturmuş olup, önce dairevi bir motife bağlanmış sonra baklava dilimi yaparak son bulmuştur (Fotoğraf No: 66-67).

Beyhan Karamağaralı Ermenek’te ve Narlıdere’de tespit ettiği saç örgülü birkaç mezar taşını Alevi kültürü içerisinde değerlendirirken bir benzer örneğinin Orta Asya’daki varlığına dikkat çekmiştir (Karamağaralı, 1977: 126). Fakat Yukarı Hadim Mezarlığında dönemin Nakşibendî Şeyhi ve ailesinden kişilerin varlığı düşünülürse bu kültürün sadece Alevi geleneği ile ilişkili olmadığı anlaşılır. Bu nedenle Orta Asya’dan gelen figürlü mezar taşı yapma geleneği Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde çeşitli şekillerde yeniden anlam kazanarak hayat bulmuştur diyebiliriz. Birbirine benzeyen bu saç örgülü örneklerin varlığı Türk kültürünün sürekliliğini gösteren en önemli kanıtlardan biridir.

3.2.2.2.2. Örgülü Olup Servi Motifine Benzeyen Başlıklar

Bu grupta üç adet mezar taşı bulunmakla birlikte bunlardan biri yazısızdır (Fotoğraf No: 68-69). Yazılı olan mezar taşlarından biri Fatma Hatun’a aittir ve tamamen sağlam durumdadır (Fotoğraf No: 70-71). Diğeri Hatice adında bir hanıma ait olup alt kısmı kırık vaziyettedir (Fotoğraf No: 72-73). Arka yüzlerinde işlenen saç örgüsü mezarlık bitkisi olan ve ebedi hayatı simgeleyen selvi (servi) motifine benzetilmiştir. Detayına bakıldığında belik araları tırtıklı bir şekilde verilmeye çalışılmış ve örgünün bağlandığı uç kısım damla şeklinde sonlanmıştır.

3.2.2.2.3. Örgüsüz Olan Başlıklar

Saç örgülü örneklerin yanı sıra tipolojiyi zenginleştiren ve saç bezemeli kadın mezar taşları konusunda aydınlatıcı olan bu grupta üç adet mezar taşı bulunmaktadır. İlk mezar taşı Zahide Hatun’a aittir ve oldukça tahrip olmuştur. Baş kısmının arkasında gövdeye kadar inen, kazıma tekniğinde işlenmiş uzun bir saç bezemesi bulunmaktadır. Hatta saç sanki ortada oval bir tokayla tutturulmuş gibidir (Fotoğraf No: 74-75). Fatma Hatun’a ait olan baş taşı diğerlerinden farklı bir özellik

göstermektedir. Baş kısmının ön yüzünde üsluplaştırılmış şems motifi kullanılırken arka yüzünde omuzlardan aşağıya sarkan saçlar tasvir edilmiştir. Saç motifinin diğer örneklerde olduğu gibi baş kısmından başlamadığı görülmektedir. Baş sanki örtülüymüş ve örtünün altından aşağı doğru süzülen saçlar işlenmiş gibidir. Bu aslında Göktürk devrinde kadın mezar taşlarının başı çoğunlukla örtülü (Esin, 2003: 253) olur ifadesine uygunluk gösterir niteliktedir (Fotoğraf No: 77-78). Son örnek İbradılı Ayşe Hanım’a aittir. Baş kısmı kırık olan mezar taşının arka yüzünde işlenen saç motifi Zahide Hatunla benzerlik göstermektedir (Fotoğraf No: 79-80). Fatma Hatun ve Ayşe Hanım’a ait olan mezar taşının arka yüzündeki saç motifi Ermenek’teki örneğe birebir benzemektedir (Karamağaralı, 1977: 146). Ermenek ve Hadim’in bölgesel olarak yakınlığı ve örneklerin birbirine benzemesi kültürel etkileşimin en doğal sonucudur.

3.2.2.2.4. Örgüsüz Olup “S” Çizen Başlıklar

Bu grupta yedi adet örnek bulunmaktadır. Sağa ya da sola doğru yönelen ve bu yönde “S” çizerek sonlanan uzun saç motifi bele kadar inmektedir. Kazıma ve oyma tekniği birlikte kullanılmıştır (Fotoğraf No: 81-82, 83-84, 86-87, 88-89, 90-91, 92- 93, 95-96). İki örnekte sadece kazıma tekniğini görmek mümkündür (Fotoğraf No: 82, 93).