1990'lardangünümüze literatürde ve politika çevrelerinde pek çok devlet kırılgan, zayıf, çökmüş vb çeşitli sıfatlarla tanımlanmaya çalışılmaktadır. Ancak bu çalışmalarda farklı bağlamlarda kullanılabilecek açık ve net bir tanımlamanın yapılamadığı gibi hangi göstergelerin bir devletin kırılganlığı için ölçü olarak kabul edileceğine ilişkin de bir uzlaşı yoktur. Dolayısıyla üzerinde uzlaşılmış bir kırılgan devlet listesi de bulunmamaktadır (Newman, 2009: 426; DFID, 2005: 7). Dünya Bankası (World Bank), Barış Fonu (Fund For Peace), Siyasi İstikrarsızlık Çalışma Grubu (Political Instability Task Force), Birleşik Krallık Uluslararası Kalkınma Departmanı (DFID) gibi araştırma ve uzmanlık kuruluşları, devletler ile ilgili raporlar hazırlamaktadır (Öğüt, 2013: 168). Söz konusu rapor ve indekslerde kırılganlığa ilişkin göstergelerde farklılıklar olmasına rağmen ortak noktaları, işlevlerini yerine getirmekte zorlanan devletlerin belirtilerine odaklanmalarıdır (Newman, 2009: 426).
47 Söz konusu araştırmalar arasında en çok atıfta bulunanı Barış Fonu tarafından hazırlanan ve Foreign Policy dergisinde yıllık olarak yayınlanan Kırılgan Devlet İndeksi'dir (Fragile State Index). 2005 yılından beri Başarısız Devlet İndeksleri (Failed State Index) hazırlayan Barış Fonu, 2014 yılında indeksin adını Kırılgan Devlet İndeksi olarak değiştirmiştir.Devletleri istikrarına ve kapasitesine göre sıralayan listeler yayınlayan indekste sosyal, ekonomik ve siyasi göstergeler kullanılmaktadır. 2013 yılındaki indekste 178 ülke sıralanmaktadır. Indekste yüksek değerler söz konusu devletin daha kırılgan olduğunu ifade ederken daha düşük değer daha iyi devlet kapasitesini göstermektedir (Fund for Peace, 2015a).
Siyasi Göstergeler Ekonomik Göstergeler Sosyal Göstergeler
Devletin meşruiyeti (seçim süreci ve hükümet performansı gibi demokrasi kapasitesine ilişkin ölçüler ve yozlaşma)
Eşit olmayan ekonomik kalkınma (ekonomik
kalkınmanın farklı etnik ve dini gruplar ile bölgeler arasında dengesiz dağılımı)
Artan demografik baskılar (temel gıda yetersizliği, nüfusun artması ve ölüm oranı gibi nüfusa ilişkin kaygılar) Kamu hizmetleri (eğitim,
sosyal güvenlik ve sağlık gibi hizmetlerin sağlanması)
Fakirlik ve ekonomik gerileme mülteciler ve yerinden edilmiş
kişiler İnsan hakları ve hukukun
üstünlüğü
insan ve beyin göçü (ülkenin dışına mültecilerin ve eğitimli insanların göç etmesi) Güvenlik aygıtları (iç çatışma
ve devlet dışı silahlı grupların çoğalması)
Dış müdahale ( dış yardımlar, yaptırımlar veya işgal gibi maruz kalınan dış müdahaleler) Hizipleşmiş elitler (yerel ve ulusal liderler arasında çatışma ve rekabet)
Devlet Kırılganlığı İndeksi(The State Fragility Index) ve Matriksi, Sistemik Barış Merkezi (Center For Systemic Peace) tarafından hazırlanmaktadır. Nüfusu 500,000'in üzerinde olan tüm bağımsız devletlerin yer aldığı indekste 2013 yılında 167 devlet ele alınmıştır. Kırılganlık Matriksi, devletleri Etkinlik (Efectiveness) ve Meşruiyet (Legitimacy) bağlamında dört boyutta değerlendirmektedir: Güvenlik boyutu, politika boyutu, ekonomik boyut ve sosyal boyut. Indekste daha yüksek puan daha fazla kırılganlık anlamına gelmektedir. En yüksek puan 24, en düşük puan ise 0'dır (Marshall ve Cole, 2014: 51).
48
Güvenlik etkinliği Siyasi etkinlik Ekonomik etkinlik Sosyal etkinlik
Güvenlik meşruiyeti Siyasi meşruiyet Ekonomik meşruiyet Sosyal meşruiyet
Siyasi İstikrarsızlık Çalışma Grubu (Political Instability Task Force (PITF), 1994 yılında Amerikan hükümetinin teşvikiyle oluşturulmuş ve Merkezi Haberalma Teşkilatı'nın (CIA) fonladığı ABD'de çeşitli üniversitelerden bilim adamlarının bir araya geldiği bir çalışma grubudur. 2003 yılına kadar adı Devlet Başarısızlığı Çalışma Grubu'ydu (State Failure Task Force) (Center for Global Policy, 2014a). PITF, devletbaşarısızlığını ve çökmesini dörde ayırarak elealmaktadır: Devrim savaşları, etnik savaşlar, muhalif rejim değişikliği vesoykırım. PITF, muhalif rejim değişikliğini ele alırken Polity adını verdiği bir indeks kullanıyor. Bu indekste demokrasiye geçişleri ele almıyor. Demokratik bir yönetimden daha otoriter bir rejime geçiş gibi olumsuz durumları analiz etmeye çalışıyor. Indekste nüfusları 500,000'in üzerinde olan bağımsız devletlerin hükümetleri eksi 10 (tam otokrasi) ile artı 10 (tam demokrasi) arasında derecelendirilerek sıralanmaktadır. Indeks, bir devlette hiç bir yönetim organının bulunmadığı dönemleri fetret dönemi olarak adlandırmakta ve bu durumu eksi 77 kodu ile ifade etmektedir (Center for Global Policy, 2014b).
Devletlerin kırılganlığına ilişkin indeksler ve raporlar yayınlayan diğer kurumlardan bazıları ise kısaca söyledir. Küresel Barış İndeksi (Global Peace Index): İktisat ve Barış Enstitüsü (The Institue for Economics and Peace) tarafından hazırlanan ve 162 devletin şiddetin yokluğu durumuna göre sıralandığı bir indekstir. İndekste bir ülkenin askeri harcamalarından komşularıyla ilişkilerine ve tutuklu nüfusun oranına kadar uzanan 22 gösterge ile devletler sıralanmaktadır. İnsani Kalkınma İndeksi (Human Development Index): BM Kalkınma Programı tarafından hazırlanan indekste bir ülkedeki sağlık, tahmini yaşam süresi, eğitim ve hayat standardı gibi insani kalkınmaya ilişkin boyutlarda ortalama başarıyı ölçülmektedir. Dünya Yönetişim Göstergeleri (The Worldwide Governance Indıcators) araştırma projesi: Dünya Bankası'nın sponsor olduğu araştırmada göstergeler yönetişimin altı
49 boyutunu ölçmektedir: Hesap verebilirlik, siyasi istikrar ve şiddetin/terörizmin yokluğu, hükümetin etkinliği, mevzuatın niteliği, hukukun üstünlüğü ve yozlaşmanın kontrolü (Newman, 2009: 428).
Söz konusu indeksler ve raporlar hazırladıkları listelerde devletleri çeşitli yöntemler kullanarak ele almakta ve listelemektedir. Listelerde Somali, Afganistan, Demokratik Kongo Cumhuriyeti gibi ülkeler genellikle en kötü performans gösteren devletler olarak yer almasına rağmen ortak bir kırılgan devlet sıralaması yoktur. Bir devlet, bu listelerde çok farklı sıralarda olabilmektedir. Bunun nedeni ise, her indeksin kendine has göstergeleri olması ve çeşitli değerlendirme metodları kullanmalarıdır. Bu çalışmada kırılgan devlet örneği olarak seçilen Pakistan'ın bu indekslerin bazılarında farklı sıralarda yer almasının esas nedeni bu analiz metodlarındaki farklılıktır. Mesela, her yıl Foreign Policy dergisinde yayınlanan Kırılgan Devlet İndeksinde 2014 yılında 178 ülke ele alınmış olup, Pakistan en kötü performans gösteren 10. ülke olmuştur. Listenin ilk onunda Güney Sudan, Somali ve Afganistan gibi ülkeler yer almaktadır (Foreign Policy, 2015). Devlet Kırılganlığı İndeksi'nin (The State Fragility Index), 2013 yılında yayınlanan listesinde nüfusu 500.000'in üzerinde olan 167 devleti ele almıştır. En kötü performans gösterenlerin ilk sırada yer aldığı bu listede Pakistan 28. sırada yer almaktadır (Systemic Peace, 2015). İnsani Kalkınma İndeksinde (Human Development Index) 2014 yılında 195 ülke sıralamaya tabi tutulmuştur. Bu indekste, düşük performans gösteren ülkeler grubunda gösterilen Pakistan, 146. sırada yer almıştır (UNDP, 2015).
Ekonomik göstergelere ait verilerin toplanması görece daha kolaydır ve güvenilebilir sonuçlar elde etme olasılığı daha yüksektir. Ancak, sosyal ve siyasal göstergelere ilişkin veri toplamak ve bu verileri işleyip sonuçlar çıkarmak görece zordur. Çünkü, fen bilimlerinde uygulanan metodoloji, sosyal bilimlerde uygulanırken çeşitli zorluklar ile karşılaşılması kaçınılmazdır. Mesela, bir ülkedeki yolsuzluğu ve yozlaşmayı ölçmek, kişi başına düşen GSMH'yı hesaplamaktan daha zordur. Bu yüzden, her yıl hazırladıkları raporlar ile devletleri sıralayan bu indeksleri kullanırken kesin yargılardan kaçınılmalı ve geleneksel analiz metodlarına da önem verilmelidir. Bu nedenle, çalışmanın bundan sonraki bölümünde literatür analizi, karşılaştırmalar yapma, hermeneutik yöntem gibi geleneksel analiz yöntemlerinin
50 yoğun bir şekilde faydalınırken, söz konusu indekslerin ekonomik göstergelerine ilişkin sayısal verilerinden de faydalanılacaktır. Böylece Pakistan'ın sosyo-ekonomik ve siyasi yapısı incelenerek, çalışmanın birinci bölümünde ortaya konulan teorik çerçeveye uygun olarak Pakistan'ın kırılgan bir devlet olduğu ifade edilmeye çalışılacaktır.
51 İKİNCİ BÖLÜM: TARİHSEL SÜREÇTE PAKİSTAN DEVLETİNİN GEÇİRDİĞİ DEĞİŞİM
Çalışmanın bu kısmında, Pakistan devletini kırılgan hale getiren tarihsel faktörler ele alınarak, Pakistan'ın sosyo-ekonomik ve siyasi gelişimi açıklanmaya çalışılacaktır. Hasan Abbas'a göre, birbiri ile alakalı ve tarihsel üç mesele, günümüz Pakistan'ını anlamak için oldukça önemlidir. Birincisi, Pakistan devletinin kuruluş felsefesi ve bağımsızlığa giden süreçte yaşananlar; ikincisi, Pakistan'ın çalkantılı demokrasi tarihi; üçüncüsü ise, Pakistan'ın Hindistan'a karşı hissettiği güvensizlik hissidir (Abbas, 2009). Bu üç tarihsel faktör, günümüz Pakistan'ın karşı karşıya olduğu pek çok sorunun kaynağıdır. Dolayısıyla, Pakistan'ı analiz etmeyi hedefleyen bir çalışmada, söz konusu tarihsel süreçleri ele almak zaruri bir durumdur.