II. BÖLÜM
2. KÜTAHYA SANCAĞI’NDA KURULAN YABANCI OKULLAR
Osmanlılarda yabancı devletlerin okul açmaları başlangıçta kapitülasyonların gölgesinde olmuştur368. İlk kez Kanuni tarafından Fransa’ya verilen kapitülasyonlar genel anlamda ticari ayrıcalıkları içeriyordu. Kapitülasyonlarda eğitimle ilgili hükümler bulunmuyordu. Ancak bu belgeler Batılı devletlerin isteklerini açık ya da gizli şekilde gerçekleştirmelerine olanak sağlıyordu369. İlk olarak kiliselerin yanında ve elçiliklerde açılan okullar zamanla yabancı devlet okulu olarak faaliyetlerine devam etmişlerdir370.
Osmanlı Devleti’nde yabancı okulların kurulmasına sebep olan diğer etken ise misyonerlik faaliyetleridir. Osmanlı ülkesinin her tarafına yayılan misyonerler okullar açarak, azınlıkta bulunan çocukları eğitmek, onları Türklere ve Müslümanlara karşı üstün hale getirmeyi amaçlamışlardır371. 16. yüzyılın sonlarından itibaren Fransız misyonerler Osmanlı idaresinde bulunan Latin çocuklarına dini terbiye vermek amacıyla İstanbul’a geldiler. Osmanlılarda ilk açılan yabancı okullar Fransızların himayesindeki Katolik okullarıdır. Fransızların açtığı bu okulları, Protestan okulları
366 Adnan ŞİŞMAN, “Misyonerlik Faaliyetleri ve Uşak’ta Montanizm’e Dair Çalışmalar”, Afyon
Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.3, S.2, Aralık, 2001, s.1–2. 367 ERTUĞRUL, a.g.e., s. 64-65.
368 ERTUĞRUL, a.g.e., s. 27. 369 AKYÜZ, a.g.e., s. 95.
370İlknur POLAT HAYDAROĞLU, Osmanlı İmparatorluğu'nda Yabancı Okullar, Ocak Yayınları, Ankara, 1993, s.10.
371 Ersoy TAŞDEMİRCİ, “Türk Eğitim Tarihinde Azınlık Okulları ve Yabacı Okullar”, Erciyes
takip etti. 1856 Islahat Fermanı’nın mezhep değiştirme serbestliği getirmesiyle Amerikalı misyonerlerin desteğiyle açılan Protestan okullarının sayısı artmıştır372.
Önceleri kapitülasyonlar ve misyonerlik faaliyetlerinin etkisinde açılan yabancı okullar, 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile yasal bir temel kazanmışlardır. Nizamnamenin 129. maddesi ile Osmanlı vatandaşları ile birlikte yabancı devlet vatandaşlarına da Osmanlı ülkesinde okul açma izni verilmekteydi. Böylece yabancıların okul açabilmesi için gereken yasal zemin de hazırlanmış oluyordu. 1876’da Kanun-i Esasi’de yabancı okullara açıkça değinilmemişse de, 15. ve 16. maddelerde özel öğretimle ilgili esaslar içerisinde dini cemaatlere ait okulların, programlarında özgür olduğu belirtilmiştir373.
19. yüzyıl sonlarına doğru yabancı okullar sayıca artmış, eğitim amacından uzak Osmanlı ülkesinin her bir tarafına yayılmışlardır. Siyasi ve kanuni boşluktan yararlanarak sayıları artmış olan yabancı okullar, Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ve Kanun-i Esasi ile denetim altına alınmak istenmiştir. Fakat bu okullar sürekli devlet denetiminden kaçmışlardır374. 1915 yılında hazırlanan Mekatib-i Hususiye Talimatnamesi ile yabancı okullar öğretim, yönetim ve denetim bakımından yeni bir düzenlemeye tabi tutulmuşlardır. Fakat Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı’ndan yenik çıkması ve İtilaf devletlerince işgal edilmesi nedeniyle yabancı okullar tekrar eski hallerine dönmüşler, düşmanca faaliyetlerine devam etmişlerdir375. Yabancı okulların tam olarak denetim altına alınması Cumhuriyet döneminde gerçekleşmiştir. 1886’da Osmanlı topraklarında 400’e yakın Amerikan Okulu varken, 1912–1913 öğretim yılında Fransız okullarının sayısı 100 civarındadır. Buna rağmen, Cumhuriyet dönemine intikal eden Amerikan okullarının sayısı, Fransız okullarının sayısından azdır376.
Salnamelere göre, Kütahya Sancağı dâhilinde yabancıların açtıkları okullara yalnızca Eskişehir Kazası’nda rastlanmaktadır. H.1316/M.1898-H.1321/M.1903 tarihleri arasında Eskişehir’de biri Almanlara, ikisi de Fransızlara ait olmak üzere toplam üç yabancı okul bulunmaktadır. Adnan Şişman’a göre Eskişehir’de Fransızlara ait beş okul ile birlikte bir de Alman Okulu bulunmaktadır. Ayrıca salnamelerde
372 HAYDAROĞLU, a.g.e., s.7-8. 373 AKYÜZ, a.g.e., s.220. 374 HAYDAROĞLU,a.g.e., s.17. 375 TAŞDEMİRCİ, a.g.m., s.26. 376 TAŞDEMİRCİ, a.g.m., s.26.
geçmemesine karşın yine aynı çalışmada Uşak’ta Fransızlara ait Latin Kilise mektebinin bulunduğu belirtilmektedir377.
2.1.ESKİŞEHİR KAZASI’NDAKİ YABANCI OKULLAR
Eskişehir Anadolu’nun en önemli demiryolu istasyonlarından birinin geçtiği bir şehirdi. Fransız, Oblates de I’Assomption cemiyeti rahipleri 1891’de Eskişehir’e yerleşmişler ve burada faaliyete başlamışlardı. 1913 yılı itibariyle Fransızlara ait Eskişehir’de 5 okul bulunmaktadır378. Bu okullarda biri Salnamelerde bu okullarda yalnızca 3 tanesinin ismi geçmektedir379.
2.1.1. Assomptionist ( .ﺱﮃوﮃ 0 ﺱ1 ) Fransız Mektebi: Bu mekteple ilgili
Şenol’un verdiği bilgilere göre, Fransız misyonerler tarafından 1894 yılı civarında İzmir ve Konya’da sonra aynı adı taşıyan üçüncü bir okul olarak açılmıştır. Bu okul demiryolu şantiyesinde çalışanların ve Eskişehir’de bulunan Avrupalıların çocuklarının devam ettiği bir okuldur380. Bu okulun, Şişman’ın çalışmasında belirtilen Eskişehir ‘in gar tarafında Oblates de Assopmtion Rahipleri’ne ait manastır ve mabetle birlikte kurulan okul olma ihtimali bulunmaktadır381.
Eskişehir Kazası’nda bulunan mekteple ilgili diğer bilgilere H.1316/M.1898 maarif salnamesinden ulaşıyoruz382. Fransızlar tarafından yaptırılan mektep rüşdiye derecesindedir. Mektebin açılış iznine dair ruhsatnamesi yoktur. Kuruluş tarihi H.1310/M.1892–1893 olarak belirtilmiştir. Mektebin, namına ruhsat verilmiş olan müdürü mesulü de yoktur. Mektepte 1898 yılında 63 erkek, 50 kız öğrenci bulunmaktadır. 1899 yılında ise mektebin erkek öğrenci sayısında bir değişiklik olmamıştır. Fakat bu tarihte kız öğrencisi bulunmamaktadır. Mektebin 1900 yılında 64 erkek öğrencisi varken 1901 yılına ait salnamede mekteple ilgili bir bilgi yoktur. 1903’te ise mektepteki erkek öğrenci sayısının 100’e ulaştığını, kız öğrenci sayısının ise 50 olduğunu görmekteyiz383. 377 ŞİŞMAN, a.g.e., s.156-164. 378 ŞİŞMAN, a.g.e., s.159. 379 S.N.M.U., H.1316/M.1898-1899, s.1042-1043; H.1317/M.1899-1900, s.1190-1191; H.1318/M.1900- 1901, s.1322-1323; H.1321/M.1903-1904, s.500.
380 Mehtap ŞENOL, Cumhuriyet Öncesi Ve Cumhuriyet Dönemi Eskişehir'de Eğitim, MEB. Yayınları, Eskişehir, 1999, s.11-12.
381 ŞİŞMAN, a.g.e.,s.159.
382 S.N.M.U., H.1316/M.1898-1899, s.1042-1043.
383 S.N.M.U., H.1317/M.1899-1900, s.1190-1191; H.1318/M.1900-1901, s.1322-1323; H.1321/M.1903- 1904, s.500.
2.1.2. Soeurs de la Charite ( ىر#اودرﺱ ) Fransız Mektebi: Fransızlar
tarafından Eskişehir Kazası’nda yaptırılan mekteple ilgili salnamelerde ayrıntılı bilgiler bulunmamaktadır. Mektep ruhsatsız olup, müdür mesulu yoktur. Kuruluş tarihi H.1313/M.1895-1896’dır. 1898-1900 yıllarında mektebin 87 kız öğrencisi vardır. H.1319/M.1901 tarihli salnamede mekteple ilgili bir bilgi yoktur. Mektebin derecesi, 1898-1900 yıllarında rüşdiye, 1903’te ise ibtidai olarak belirtilmiştir. 1903 yılında mektepteki kız öğrenci sayısı 50’ye kadar düşmüştür. Salnamelerde erkek öğrenci sayısının olmayışından, mektebin kız öğrencilere özgü bir mektep olduğu söylenebilir384. Nitekim Şişman’ın verdiği bilgilere göre385 Eskişehir’de Oblates de Assomption rahipleri tarafından açılan bir yatılı, iki de gündüzlü kız okulları vardır. Salnamelerde adı geçen okulun, Eskişehir’de bulunan üç kız okulundan biri olabileceğini söyleyebiliriz.
2.1.3. Alman Mektebi: Eskişehir istasyon civarındaki ibtidai-rüşdi
derecesindeki Alman Okulu, Anadolu Demiryolları memurları ve çalışanların çocukları için kurulmuştur. Okul H.1312/M.1894-1895 tarihinde kurulmuştur. Kurucusu ise Şark Şimendifer müdürü Alman Kelmann’dır386. Mekteple ilgili H.1321/M.1903 yılı maarif salnamesinde ibtidai derecesinde olduğu belirtilmektedir. Salnamelerde mektebin ruhsat tarihi, müdür mesulu, kuruluş tarihi ile ilgili bilgi yoktur. Yalnızca öğrenci sayılarına ait bilgi verilmiştir. 1903-1904 yılında mektebin 30’u erkek, 30’u da kız olmak üzere toplam 60 öğrencisi bulunmaktadır387. Eskişehir’de Alman şirketi tarafından inşa edilen demiryolu, bu mektebin açılmasında önemli faktör olmuştur. Osmanlı Hükümeti tarafından mektep binasına Şubat 1915’te askeri amaçla el koyulmuşsa da 1 Nisan 1915’te okul bir kulüp evinde tekrar faaliyete başlamıştır. Okul Almanlar tarafından açılmış olmasına rağmen Müslüman öğrenci sayısı da fazladır. 1912/1913 öğretim yılında 123 erkek, 144 kız öğrenci bulunmaktaydı. Toplam 267 öğrencinin 144’ü ise Müslüman’dı388. Müslümanların bu okula ilgi göstermesini, o dönemde Osmanlı kültürüne tesir eden Alman hayranlığının etkisi olarak açıklamak mümkündür.
384 S.N.M.U., H.1316/M.1898-1899, s.1042-1043; H.1317/M.1899-1900, s.1190-1191; H.1318/M.1900- 1901, s.1322-1323; H.1321/M.1903-1904, s.500. 385 ŞİŞMAN, a.g.e., s.159. 386 ŞİŞMAN, a.g.e., s.322. 387 S.N.M.U., H.1321/M.1903-1904, s.500. 388 ŞİŞMAN, a.g.e.,s.322.
2.2. UŞAK KAZASI’NDAKİ YABANCI OKULLAR
Uşak, Afyonkarahisar ile İzmir yolu üzerinde büyük bir sanayi kasabasıydı. Nüfusta çeşitlilik göze çarpmaktadır. Zira 1530 yılında şehirde gayrimüslim bulunmazken, 19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başlarında Ermeni ve Rum nüfusa rastlanmaktadır. Salnamelerde Uşak kazasında açılan yabancı okullarla ilgili bir bilgi bulunmamaktadır. Uşak, önemli bir ticaret şehri olan İzmir limanının art bölgesi olmasından dolayı, misyonerler tarafından ilgi görmüştür. 19. yüzyılın sonu 20. yüzyılın başlarında Uşak’a gelen Fransız misyonerler burada 2 kilise, 1 mabet, 1 manastır ve 1’de mektep açmışlardır. Fakat “XX. Yüzyıl Başlarında Uşak’taki Fransız Müesseseleri” isimli çalışmaya göre389, Uşak’ta 1901’de hukuki varlığı meşruiyet kazanmış bir Fransız Latin Kilise Mektebi bulunmaktadır.
19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Uşak’a gelmeye başlayan Fransız misyonerlerden Victor Parmanti, 1890’lı yıllarda kendine ait bir mesken satın almış ve burayı mektep haline getirmiştir. Yine Fransız misyonerlerden Andrian Poli Karmi, kendisine ait hanelerden birini 1893’te mektep haline dönüştürmüştür390. Bu mekteplere 1901 yılında ruhsat verilmiş olması daha önceden de faaliyette olduklarını göstermektedir. 1904 yılında Ecole de Garçons des Freres ismi ile Fransızca eğitim veren bir mektep, o dönemde Gavur Mahallesi olan şimdiki Kemalöz Mahallesi’nde açılmıştır. Okulun öğrenim süresi üç yıl olup, öğrencilerin çoğunluğunu Rum ve Ermeni çocuklar teşkil etmekteydi. Türk öğrencilerin sayısı ise 8-10’u geçmezdi. Okul, üç papaz tarafından idare edilmekteydi. Mektep binasının yanı sıra papazların oturduğu bir lojman bulunuyordu391. 1914’te I. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla tüm ülkede olduğu gibi Uşak’taki Fransız müesseselerine Osmanlı hükümeti tarafından el kondu. Bu dönemde Ecole de Garçons des Freres mektebi kapatılarak, bir süre medrese olarak kullanılmıştır392.