KÜTAHYA’DAKİ GAYRİMÜSLİM MEKTEPLERİ

Kütahya merkez kazasında gayrimüslim mektepleri çeşitlilik göstermektedir. Salnamelere göre Kütahya’da 1 Ermeni, 1 Katolik ve 2 tane de Rum mektebi bulunmaktadır. Bu mekteplerin kuruluş tarihleri, cemaatleri, ruhsatname tarihleri ile ilgili bilgiler ise şöyledir:

4.2.1. Ermeni Mektebi: 16. yüzyılda Anadolu’nun çeşitli kasaba ve şehirlerinde Ermeni nüfusu bulunmaktaydı. 1530 tarihindeki Tapu Tahrir kayıtlarına göre

406 _{S.N.M.U., H.1316/M.1898-1899, s.1040-1041.} 407 _{S.N.M.U., H.1317/M.1899-1900, s.1184-1185.} 408 _{S.N.M.U., H.1318/M.1900-1901, s.1322-1323.} 409 _{S.N.M.U., H.1319/M.1901-1902, s.594-595} 410 _{S.N.M.U., H.1321/M.1903-1904, s.497.}

411 _{Mehtap ŞENOL, Cumhuriyet Öncesi Ve Cumhuriyet Dönemi Eskişehir'de Eğitim, MEB. Yayınları,} Eskişehir, 1999, s.11-12.

Ermenilerin yaşadığı başlıca şehirler arasında Kütahya şehri de bulunmaktadır412. Ermeniler, Osmanlı ülkesinde gerçek bir hürriyet içinde; kiliseleri, okulları ve diğer sosyal teşkilatları ile serbestçe faaliyet gösterme imkânı bulmuşlardır413.

18. yüzyıldan itibaren Ermeni okulları, Osmanlı Devleti’nde ayrılmak ve bağımsız bir devlet kurmak amacına hizmet eden siyasi bir nitelik kazanmıştır. Özellikle Amerikalı misyonerler, Ermenilerin yoğun oldukları bölgeleri hedef alarak, onları Protestan mezhebine kazandırmak için başta bağımsızlık olmak üzere çeşitli vaatlerde bulunmuş, eğitimden sağlığa birçok alanda Ermenileri desteklemişlerdir414. Amerikan destekli Ermeni okulları da hızla çoğalmıştır. 1900’lü yıllarda İstanbul’da 40, Anadolu’da 813 Ermeni okulu bulunmaktaydı. Anadolu’daki Ermeni okullarının toplam öğrencilerin sayısı 80.000’in üzerindeydi415.

Cevdet Dadaş’ın çalışmasında belirtiğine göre416 19. yüzyılda Kütahya’da yaşayan gayrimüslimler arasında Rumlardan sonra en çok nüfusa sahip olanlar Ermenilerdir. Kütahya’da yaşayan Ermenilerin çoğu esnaf olarak faaliyette bulunmuşlar, Kütahya’da rahat bir yaşam sürmüşlerdir. Mahallelerde Ermeniler ve Türkler birlikte yaşamışlardır. Dadaş, 1890’lı yıllarda Kütahya’da Ermenilere mahsus rüşdiye ve ibtidai olduğunu, isteyenlerin ise Müslüman öğrencilerle birlikte idadiye devam edebildiklerini belirtmiştir.

Salnamelerde geçen Kütahya merkezinde bulunan Ermeni Mektebi, Ermeni cemaati tarafından yaptırılmıştır. Mektebin açılışına izin verilen ruhsat da 10 Ağustos 1313/M.22 Ağustos 1897 tarihinde Ermeni cemaati adına alınmıştır. Mektebin kuruluş tarihi ise H.1148/M.1735-1736’dır. İbtidai derecesindeki mektepte karma eğitim verilmektedir. 1899 yılında mektebin 43 erkek, 35 kız olmak üzere toplam 78 öğrencisi mevcuttur. 1900 ve 1901 yıllarında öğrenci sayısında önemli bir artış olmamıştır. Bu tarihlerde mektebin 47 erkek, 39 kız öğrencisi bulunmaktadır. 1903 yılında mektebin kız öğrenci sayısı 17’ye düşmüşse de 45 erkek öğrenci mektepte öğenim görmektedir417.

412 _{M. Murat ÖNTUĞ, “Balıkesir’deki Ermeni Kilisesi ve Mektep Açma Faaliyetleri”, Balıkesir}

Sempozyumu. 17-70 Kasım 2005, s.248. 413 _{VAHAPOĞLU, a.g.e., s. 24.} 414 _{HAYDAROĞLU, a.g.e., s. 178.} 415 _{ÖNTUĞ, “Ermeni Mektepleri...”, s. 317.}

416 _{Cevdet DADAŞ,Atilla BATUR, Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Kütahya’da Sosyal Hayat, Kütahya} Belediyesi Kültür Yay., Kütahya, 2002, s.72.

417 _{S.N.M.U., H.1317/M.1899-1900, s.1184-1185; H.1318/M.1900-1901, s.1322-1323; H.1319/M.1901-} 1902, s.594-595; H.1321/M.1903-1904, s.497.

4.2.2. Katolik Mektebi: Fatih, İstanbul’un fethinin ardından daha önce Bizans döneminde Latin Katoliklere verilen ayrıcalıkların devamını sağlamıştır. Bu durum Ermeniler gibi Katolik gayrimüslimlerinde cemaat okulları açmalarının önünü açmıştır. Katolik okullarının sayıca ve çokluk derecesine göre bağlı oldukları devletler sırasıyla Fransa, İtalya ve Avusturya’dır.

Salnamelerde adı geçen Kütahya’daki Katolik mektebi, ibtidai derecesinde olup Katolik cemaati tarafından Kütahya merkezinde yaptırılmıştır. 20 Temmuz 1311/M.1 Ağustos 1895 tarihi itibariyle Katolik cemaati adına ruhsat alınarak mektebin açılması sağlanmıştır. Mektebin kuruluş tarihi H1311/M.1893-1894’tür. Salnamelerde kız ve erkek öğrenci sayısı hakkında bilgi verildiğinden, mektepte karma eğitimin uygulandığını anlıyoruz. Öğrenci sayılarına baktığımızda 1899 yılında mektebin toplam öğrenci sayısı 78 olup; bunun 37’si erkek, 41’i de kız öğrencidir. Mektepte kız öğrenci sayısının fazla oluşu dikkat çekici bir durumdur. 1900 ve 1901 yıllarında da mektepteki kız öğrenci sayısı daha fazladır. Bu yıllarda mektebin 35 erkek, 52 kız öğrencisi bulunmaktadır. Ancak 1903 yılında mektepteki kız öğrenci sayısı 18’e düşmüş, buna karşılık erkek öğrenci sayısı artarak 39 olmuştur418.

4.2.3. Rum İbtidai Mektebi: Kütahya’da 19. yüzyılda en fazla nüfusa sahip gayrimüslimler Rumlar’dır. 1906 yılında Kütahya’da 941 hanede toplam 5.094 Rum nüfusu yaşamaktaydı. Rum nüfusunun Kütahya’nın toplam nüfusuna oranı ise %21’di419.

Kütahya merkezinde bulunan Rum İbtidai Mektebi’ne dair ilk bilgi H.1317/M.1899-1900 yılına ait maarif salnamesinde bulunmaktadır. Mektep Rum cemaati tarafından yaptırılmıştır. Açılma ruhsatı da Rum cemaati adına alınmıştır. Ancak ruhsatname tarihi hakkında bir bilgi yoktur. İbtidai derecesindeki mektepte karma eğitim verilmektedir. 1899 yılı itibariyle 85 erkek, 47 kız öğrencisi bulunmaktadır. 1900 ve 1901 yıllarında erkek öğrenci sayısı 72’ye düşerken, kız öğrenci sayısı 49 olmuştur. 1903 yılında ise kız öğrenci sayısında bir değişiklik olmamış, erkek öğrenci sayısı 92’ye yükselmiştir420.

418 _{S.N.M.U., H.1317/M.1899-1900, s.1184-1185; H.1318/M.1900-1901, s.1322-1323; H.1319/M.1901-} 1902, s.594-595; H.1321/M.1903-1904, s.497.

419 _{DADAŞ, BATUR, a.g.e.,s.77.}

420 _{S.N.M.U., H.1317/M.1899-1900, s.1184-1185; H.1318/M.1900-1901, s.1320-1321; H.1319/M.1901-} 1902, s.594-595; H.1321/M.1903-1904, s.497.

4.2.4. Rum Mektebi: Kütahya merkezinde bulunan bu mektebin H.1316/M.1898-1899 tarihindeki bilgilerine baktığımızda421 Rum cemaati tarafından yaptırılmış olduğunu görmekteyiz. Okulun açılma izni için ruhsatı Rum cemaatine namına alınmıştır. Rüşdiye derecesindeki mektebin ruhsatname tarihi 1 Teşrin-i Evvel 1311/M.13 Ekim 1895’tir. Kuruluş tarihi ise H.1390/M.1776–1777 olarak belirtilmektedir. Mektepte kız ve erkek öğrencilere karma eğitim verilmektedir. H.1316/M.1898-1899 ile H.1321/M.1903-1904 yılları arasında mektebin öğrenci sayılarına baktığımızda422 1898 ve 1899 yıllarında mektebin 178 erkek, 25’de kız öğrencisi bulunmaktadır. 1900 ve 1901 yıllarında ise erkek öğrenci sayısında bir değişiklik olmamış, kız öğrenci sayısı 30’a çıkmıştır. 1903 yılında ise mektebin kız öğrencisi yokken, yalnızca 180 erkek öğrencisi bulunmaktadır.

Salnamelere göre H.1316-1321/M.1898-1904 yıllar arasında Kütahya merkez kazasında bulunan gayrimüslim mekteplerinin, öğrenci sayılarının yıllara göre dağılımı aşağıdaki tabloda belirtilmiştir.

Tablo 29. Kütahya’da Bulunan Gayrimüslim Mekteplerinin Yıllara Göre Öğrenci

Sayıları Öğrenci Sayıları H.1316/ M.1898- 1899423 H.1317/ M.1899- 1900424 H.1318/ M.1900- 1901425 H.1319/ M.1901- 1902426 H.1321/ M.1903- 1904427 Mektebin Adı Mensup Olduğu Cemaat Derecesi

Kız Erkek Kız Erkek Kız Erkek Kız Erkek Kız Erkek

Ermeni Ermeni İbtidai - - 35 43 39 47 39 47 17 45

Katolik Katolik İbtidai - - 41 37 52 35 52 35 18 39

Rum Rum İbtidai - - 47 85 49 72 49 72 49 92

Rum Rum Rüşdi 25 178 25 178 30 178 30 178 - 180

Toplam Kız –Erkek Öğrenci

Sayıları 25 178 148 343 170 332 170 332 84 356

Toplam Öğrenci Sayısı 203 491 502 502 440

421 _{S.N.M.U., H.1316/M.1898-1899, s.1040-1041.} 422 _{S.N.M.U., H.1316/M.1898-1899, s.1040-1041; H.1317/M.1899-1900, s.1184-1185; H.1318/M.1900-} 1901, s.1320-1321; H.1319/M.1901-1902, s.594-595; H.1321/M.1903-1904, s.497. 423 _{S.N.M.U., H.1316/M.1898-1899, s.1040-1041.} 424 _{S.N.M.U., H.1317/M.1899-1900, s.1184-1185.} 425 _{S.N.M.U., H.1318/M.1900-1901, s.1320-1323.} 426 _{S.N.M.U., H.1319/M.1901-1902, s.594-595} 427 _{S.N.M.U., H.1321/M.1903-1904, s.497.}

Yukarıdaki verileri değerlendirdiğimizde 1898-1904 yılları arasında Kütahya’da en fazla gayrimüslim talebenin 1900 ve 1902 yılları arasında bulunduğunu görmekteyiz. Genel itibariyle karma eğitimin verildiği mekteplerde en az öğrenci 1898-1899 yılları arasında bulunmaktadır. Aşağıdaki grafikte, gayrimüslim okullarının öğrenci sayılarının karşılaştırılması daha detaylı olarak gözlenmektedir

0 50 100 150 200 250 1898-1899 1899-1900 1900-1901 1901-1902 1903-1904 Ermeni Katolik Rum Rum İbtidai

Grafik 4. Kütahya Merkez Kazada Bulunan Gayrimüslim Mekteplerinin Yıllara Göre

Öğrenci Sayılarının Karşılaştırılması

Gördüğümüz gibi Kütahya’da en çok gayrimüslim Rum mekteplerinde bulunmaktadır. Katolik ve Ermeni mekteplerine devam eden öğrenci sayıları ise birbirine çok yakındır. Rum talebenin daha fazla olmasına neden olarak, şehirdeki Rum nüfusun diğerler gayrimüslimlerden daha fazla oluşu gösterilebilir.