3. KÜRESEL KAMUSAL MALLARIN SINIFLANDIRILMASI
3.2. Küresel Kamusal Malların Sektörel Sınıflandırması
Bu sınıflandırmada küresel kamusal malların sektörlere sağladıkları faydalar dikkate alınmıştır. Bu başlıkta iki farklı ve birbirinin eksiklerini tamamlayan sınıflandırma ile karşılaşılmaktadır. Bu sınıflandırmalardan ilki küresel kamusal mal olarak barış ve güvenliği ele alan aynı zamanda bu çalışmada tercih edilen Morrissey, Te Velde ve Hewitt (2002)’in yapmış olduğu sınıflandırmadır. Diğer sınıflandırma ise Gardiner ve Le Goulven (2002)’in sektörel sınıflandırmasıdır.
33
Morrissey, Te Velde ve Hewitt küresel kamusal malları7 çevre, sağlık, bilgi, barış/güvenlik ve yönetişim olarak beş ana başlık altında incelemiştir. Aynı zamanda yazarlar tezin devamında yer alan DB’nin kullandığı çekirdek ve tamamlayıcı küresel kamusal mallar yaklaşımıyla sınıflandırmayı zenginleştirmiştir. Küresel kamusal malların üretimine yönelik olan mallar çekirdek faaliyet ya da mal olarak kabul edilirken, ülkelerin bu malları tüketme kabiliyetleri ya da bu malların üretimine katkıda bulunan mal ve hizmetler tamamlayıcı mal ve hizmetler olarak DB tarafından tanımlanmıştır.
Tablo 3’de tamamlayıcı ve çekirdek faaliyetleri de kapsayan sektörel ayrım ulusal ve uluslararası alt seviyelerde gösterilmiştir. Çekirdek ve tamamlayıcı mal faaliyetlerini içeren sınıflandırmada yer alan alt başlıklar konunun yazında yeni olması sebebiyle kesinlik taşımamaktadır. Aşağıda Morrissey, Te Velde ve Hewitt’in temel sınıflandırmasına kısaca değinilmektedir.
Tablo 3: Küresel Kamusal Malların Sektörlere Göre Sınıflandırması
Kamusal Mal Çekirdek Faaliyet Tamamlayıcı Faaliyet
Üretim Tüketim
Çevre
Uluslararası
Ulusal
Emisyon Miktarının Azaltılması
Doğal Kaynakların Korunması
Araştırma
Tarımın Desteklenmesi Yoksulluğun Azaltılması8
Sağlık
Uluslararası
Ulusal
Bulaşıcı
Hastalıkların Yok Edilmesi
Koruyucu Sağlık Hizmetleri
Hastalıkların Araştırılması Sağlık Sistemi
Sağlık Hizmetleri
7Çalışmada küresel kamusal mal yerine uluslararası kamusal mal kullanılmıştır. Morrissey, O., Te Velde, D. W., ve Hewitt küresel kamusal mal ve uluslararası kamusal mal kavramlarının birbirinin yerine ikame edilebileceğini, bir mal ve hizmetini küresel kamusal mal ya da uluslararı kamusal mal olabilmesinin temel koşulunun faydaların coğrafi taşma alanları olduğunu ileri sürmüştür (Morrissey, Te Velde ve Hewitt, 2002).
8 Morrissey, Te Velde ve Hewitt yapmış olduğu sektörel sınıflandırmada yoksulluğun azaltılmasını ulusal seviyede bir tamamlayıcı faaliyet olarak olarak kabul edilmiştir.
Küreselleşme ile birlikte artık yoksulluk olgusu ülkelerin tek başlarına üstesinden gelebilecekleri bir proplem olmaktan çıkmış küresel bir sorun haline gelmiştir. Yoksullukla mücedelenin tabloda hem ulusal hemde küresel düzlemde tamamlayıcı bir faaliyet bölümünde yer alması daha sağlıklı olacaktır.
34
Bilgi
Uluslararası
Ulusal
Araştırma Merkezleri Eğitim Hizmetleri
İnternet Hizmetleri
Evrensel Eğitim
Küresel Ağlar
Okullar
Barış/Güvenlik
Uluslararası
Ulusal
Ölümcül Çatışmaların Önlenmesi Suçun Azaltılması
Barışı Koruma Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi
Asayiş Yoksulluğun
Azaltılması
Yönetişim
Uluslararası
Ulusal
Küresel Kurumlar
İyi Yönetim
Araştırmalar
Yönetim Kapasitesi
Finansal İstikrar
Eşitlik
Kaynak: Morrissey, O., Te Velde, D. W. ve Hewitt, A. (2002). Defining International Public Goods: Conceptual Issues. M. Ferroni, ve A. Mody (Dü) içinde, International Public Goods: Incentives, Measurement and Financing, s.17.
Küresel kamusal mal olarak çevre: Temel (çekirdek) kamusal mal ve aktivite olarak çevre kalitesinin korunması anlaşılmaktadır. Bu açıdan bakıldığında çevre, uluslararası boyutu olan uluslararası kamusal mal olarak değerlendirilmektedir.
Doğrudan fayda sağlama ve risk azaltma şeklinde ortaya çıkan faydalar uluslararası boyuta yayılma kapasitesine sahiptir. Örneğin şehirlerdeki endüstriyel kirliliğin azaltılması yerelde hava kalitesini koruyarak hastalık risklerini de azaltacaktır.
Bununla birlikte zararlı gaz emisyonundaki azalış küresel kirliliğin önlenmesine katkıda bulunacaktır (Morrissey, Te Velde ve Hewitt, 2002: 15). Tek başına bir ülkenin çevre sorunları ile mücadelesi mümkün görünmemektedir. Son elli yılda gerçekleşen hızlı sanayileşme kaynakların aşırı kullanılmasına, gezegenin atmosfer ve su kaynaklarının tükenmesine neden olmuştur. Gelinen nokta küresel çevresel problemlerin çözümünde yeni uluslararası işbirliklerini zorunlu hale getirmiştir (Chichilnisky, 2006). Uygulanacak çevre politikaları doğrudan çevreyi korumaya yönelik bir alan olmayıp, özellikle hukuk, maliye, şehircilik ve ülkelerin sanayi politikaları ile yakından ilgili olmaktadır. Bu alanlarda düzenlemeler yapılırken çevre her zaman göz önünde bulundurulmalıdır. Bu durum küresel çevre politikalarının uygulanmasında en önemli engellerden birisi olarak karşımıza çıkmaktadır (Mutlu, 2006: 63).
35
Küresel kamusal mal olarak sağlık: Ulusal ve uluslararası düzeyde sağlık kalitesinin artırılması temel uluslararası kamusal mal olarak kabul edilmektedir.
Bulaşıcı hastalıkların ortadan kaldırılması uluslararası kamusal mallar için temel mal olarak kabul edilmekte, hastalıkların ortadan kaldırılması ve kontrol altına alınması için yapılan araştırmalar ise tamamlayıcı aktivite sayılmaktadır. Hastalıkların bulaşıcı olması halinde hastalığın görüldüğü her ülke hastalığın kontrolü ve azaltılması için katkı sağlamak zorundadır (Morrissey, Te Velde ve Hewitt, 2002:
15). Küreselleşme ile birlikte ekonomik, sosyal ve teknolojik alanda yaşanan hızlı entegrasyonlar tüm ülkeleri küresel sağlık politikalarının ister istemez zorunlu birer paydaşı haline getirmiştir. Tüketimde rekabetin ve dışlamanın mümkün olmadığı, olası HIV/AIDS ya da H1N1 gibi bulaşıcı hastalıklarda negatif dışsallıkların ülkeleri aştığı durumlarda ülkelerin bu sorunu görmezden gelmeleri mümkün olmamaktadır.
Küresel kamusal mal olarak bilgi: Bilgi uluslararası kamusal mal olarak kabul edilmektedir. Uluslararası araştırma merkezleri faaliyetleri küresel seviyede temel aktivite olarak kabul edilebilir. Örnek olarak Uluslararası Tarım Araştırma Merkezleri hem küresel bilgiye ulaşımda hem de çevresel kamusal malların nasıl destekleneceğine dair araştırmalar için katkıda bulunmaktadır. Araştırma merkezleri temel bilgi aktiviteleri olmalarının yanı sıra diğer kamusal mallar kategorilerini destekleyici tamamlayıcı aktivite özelliği taşımaktadır (Morrissey, Te Velde ve Hewitt, 2002: 15-16).
Küresel kamusal mal olarak barış ve güvenlik: Küresel barış uluslararası kamusal mal olarak sayılmaktadır. Bu kapsamda güvenlik ve barışa katkı sağlayan ölümcül çatışmaları önleme gibi tüm aktiviteler çekirdek faaliyet sayılmaktadır.
Barışı koruma faaliyetleri çatışmayı önlemede katkı sağlayan tamamlayıcı aktivite olmasına rağmen çekirdek aktivite sayılmaktadır. Örnek olarak Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi uluslararası seviyede tamamlayıcı aktiviteleri sunmaktadır. Yine yoksulluğun azaltılması barış ve güvenliğin faydasından yararlanmayı sağlayan tamamlayıcı mal olarak kabul edilmektedir (Morrissey, Te Velde ve Hewitt, 2002:16).
36
Küresel kamusal mal olarak finansal istikrar: Finansal istikrar ülke sınırlarını aşan gerçekleşmemesi halinde potansiyel kamusal kötülük olarak kabul edilen bir maldır. Özellikle kolektif hareket sorunu eksik arz sorununa neden olmaktadır.
Örnek olarak varlık piyasalarındaki meydana gelecek aşırı istikrarsızlık milyonlarca aktörü etkileyecektir. Sermaye hareketlerinin bir yerden başka bir yere hızlı bir şekilde hareketi sadece özel sektörün karşılaşacağı bir problem olmanın yanında ulusal otoritelerin aniden karşılaşacağı beklenmeyen sonuçlar doğurmaktadır. Tüm bu örneklerde ortaya çıkacak olası negatif dışsallıklar açık bir şekilde rakip olmayan ve dışlanamayan bir karaktere sahiptir (Wyplosz, 1999: 156).
Küresel kamusal mal olarak yönetişim: İstikrarlı iyi bir yönetim herkese fayda sağlama ve kapasiteyi artırma özelliklerini taşıyan kamusal maldır. Küresel düzeyde bu malların sunumunu koordine edecek kuruluşların kurulması ise temel faaliyet sayılacaktır. Örnek olarak Birleşmiş Milletler Çevre Fonu’nun sunduğu hizmetler temel faaliyettir. Ulusal seviyede iyi yönetim temel faaliyet olarak kabul edilmekle birlikte yönetim kapasitesinin artırılması tamamlayıcı faaliyet sayılmaktadır. Tablo 3’de sektör ve faaliyet temelli yapılan sınıflandırmada tam bir kesinlik bulunmamaktadır. Sınıflandırmaların çoğu faaliyetlerin birden fazla kamusal mal türüne katkı sağlaması nedeniyle faklı yorumlara açıktır. Örneğin Uluslararası Araştırma Merkezleri temel bilgi faaliyetleridir. Kanser Araştırmaları Uluslararası Ajansı (IARC) ise çevresel kamusal malların sunumunda tamamlayıcı faaliyet olarak kabul edilebilir. Benzer şekilde küresel bir yapı olan Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin faaliyetleri temel yönetim faaliyetleridir. Fakat güvenliğin sağlanması hizmeti ise tamamlayıcı faaliyettir (Morrissey, Te Velde ve Hewitt, 2002: 16).
Gardiner ve Le Goulven’in yapmış olduğu sektörel sınıflandırmada ise küresel kamusal mallar9 çevresel, sosyal, ekonomik ve kurumsal niteliklerine göre dört farklı grupta değerlendirilmiştir. Tablo 4’deki sınıflandırmada küresel kamusal malların fayda ve maliyetlerinde “dışlanabilme” ve “tüketimde rakip olmama”
özellikleri dikkate alınarak bu mal ve hizmetlerin sunumunda karşılaşılan sorunlar ve neticesinde meydana gelen küresel kamusal zararlar ön plana çıkmıştır.
9 Gardiner ve Le Goulven küresel kamusal mal kavramını çalışmalarında kullanmayı tercih etmiştir.
37
Morrissey ve arkadaşlarının yaptığı sınıflandırma ile Gardiner ve Le Goulven yaptığı sınıflandırma arasında temel fark hangi malların temel küresel kamusal mal olarak kabul edilip edilmediğidir. Örnek olarak, Morrissey, Te Velde ve Hewitt’in finansal istikrar ve yoksullukla mücadeleyi küresel kamusal malların üretiminde tamamlayıcı faaliyetler olarak ele almasına karşın Gardiner ve Le Goulven bu mal ve hizmetleri temel küresel kamusal mal ve hizmetler başlığı altında değerlendirmiştir.
Küresel kamusal mallara farklı açılardan bakan bu iki sınıflandırma aslında birbirini tamamlayan sadece öncelik sıralamalarında farklılıklar bulunun sınıflandırmalardır.
Morrissey, Te Velde ve Hewitt küresel kamusal malların üretiminde kullanılan temel hizmetlerin yanı sıra bu malların üretimine katkı sağlayan tüm malları da küresel kamusal mal olarak kabul etmiştir. Bu açıdan iki sınıflandırma arasındaki temel fark hangi malların temel hangilerinin tamamlayıcı olarak kabul edileceğidir.
38 Tablo 4: Küresel Kamusal Malların Sektörlere Göre Sınıflandırması
Sınıflandırma/Küresel Kamusal Mal Türleri
Faydalar
Arz Sorunları İlgili Küresel Kamusal Zararlar Maliyetler
Dışlama Rakip Olmama Dışlama Rakip
Olmama
Çevresel
Okyanuslar Atmosfer (iklim) Biyoçeşitlilik
Evet Evet Evet
Hayır Hayır Evet
Aşırı Kullanım Aşırı Kullanım Aşırı Kullanım
Küresel Isınma Riski
Ekosistem, Türler ve Genetik Çeşitliliğin Bozulması
Kısmen
Evet Evet
Evet Evet Evet
Sosyal
Evrensel İnsan Hakları Yoksulluktan Kurtulma Sağlık Barış
Kısmen
Hayır
Evet Evet
Evet
Hayır
Evet Evet
Yetersiz
Kullanım(Erişim Sorunu)
Yetersiz Arz
Yetersiz Arz Yetersiz Arz
İstismar ve Ayrımcılık
Suç, Yolsuzluk ve Eşitsizlik
HIV, Sıtma, Tüberküloz Gibi Bulaşıcı Hastalıklar
Savaş ve Çatışma
Kısmen
Evet Kısmen
Evet
Evet Evet
Ekonomik
Etkin Ticaret
Finansal İstikrar
Kısmen
Kısmen
Evet
Evet
Yetersiz Arz
Yetersiz Arz
Bölünmüş Piyasalar
Finansal Kiriz, Aşırı Dalgalanmalar
Evet
Evet
Evet
Evet
Kurumsal/Altyapı
İnternet (fiziksel ve sanal altyapı) Bilgi İyi Yönetim
(Hukukun Üstünlüğü, Eşitlik, Adalet, Demokrasi)
Kısmen
Kısmen Kısmen
Evet
Evet Evet
Yetersiz Kullanım (Erişim Sorunu) Yetersiz Kullanım Yetersiz Arz
İnternet Engelleri
Bilgi Engelleri (Saydamlık) Yolsuzluk ve Adaletsizlik
Kısmen
Kısmen Kısmen
Evet
Evet Evet
Kaynak: Gardiner, R., ve Le Goulven, K. (2002). Kasım 12, 2013 tarihinde http://erdgipfel.de/downloads/Globalpublicgoods.pdf adresinden alındı, s.17.
39