Küresel Kamusal Mal Tanımı

Küresel kamusal mallar ilk defa Kindleberger (1986)’in "International Public Goods without International Government (Uluslararası Hükümetsiz Uluslararası Kamusal Mallar)" makalesinde, “…kolektif tüketim faydaları bağımsız uluslararasında paylaşılan mallar” olarak küresel kamusal malların günümüzdeki tanımlamalarına öncülük yapmıştır. Kindleberger; güvenlik başta olmak üzere, denizlere ulaşımın serbest olduğu açık piyasa sistemini, iyi tanımlanmış mülkiyet haklarını, uluslararası para konusundaki ölçü ve ağırlık standartlarını, sabit döviz

22

kurunu uluslararası kamusal mallar olarak tanımlamıştır¹. Ayrıca çalışmasında Kindleberger uluslararası hükümet olmadan uluslararası siyasal ve ekonomik ilişkilerde ciddi sorunlar olacağına işaret etmiştir (Kindleberger, 1986: 7-8). 1988 yılında Bermard P. Herber’in "The International Public Goods of Antarctica: A New Politico-Economic Regime for the Word's Seventh Continent (Uluslararası Kamusal Mal Olarak Antarktika Kıtası: Dünyanın Yedinci Kıtası İçin Yeni Ekonomi Politik Rejim)" başlıklı makalesinde yine uluslararası kamusal mal olarak “Antarktika Uluslararası Kamusal Malı”nı kullanarak yazına katkıda bulunmuştur (Herber, 1990).

Daha sonra çalışmalarında küresel kamusal mallar kavramını kullanan yazarlardan Sandler ve Cornes “The Theory of Externalities, Public Goods, and Club Goods (Dışsallıklar, Kamusal Mallar ve Kulüp Mallar Teorisi)” isimli kitaplarında çevre ve savunma problemlerinin ulusları aşan bir sorun olarak tanımlamışlardır.

Çözüm olarak da ülkeleri aşan ortak küresel bir eyleme ihtiyaç olduğunu ifade etmişlerdir (Cornes ve Sandler, 1999: 33). Sandler diğer çalışmalarında küresel kamusal mal kavramını kullanarak yazındaki eksikliği tamamlayan yazarlardan birisi olmuştur.

Küresel kamusal mallar kavramına en yakın tanımı Mendez (1992)

“International Public Finance: A New Perspective on Global Relations (Uluslararası Kamu Maliyesi: Küresel İlişkilerde Yeni Bir Perspektif)” adlı çalışmasında yaparak faydaları uluslararası olan okyanuslar, denizler ve ozon tabakası gibi malları yer yer

“uluslararası kamusal mal”, “küresel uluslararası kamusal mal”, “evrensel kamusal mal” şeklinde tanımlamıştır. Mendez çalışmasında uluslararası kamusal malların tüketiminin dünya çapında olması halinde bu malların “küresel uluslararası kamusal mal” olarak tanımlanması gerektiğini söylemiştir.

İlk defa kapsamlı bir şekilde, 1999 yılında Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) tarafından yapılan “Global Public Goods: International Coopreration In The 21St Centur (Küresel Kamusal Mallar: 21 Yüzyılda

1Kindleberger çalışmasında küresel kamusal mal (global public goods) yerine uluslararası kamusal mal (international public goods)’ı kullanmıştır.

23

Uluslararası İlişkiler)” adlı çalışma ile küresel kamusal mallar sistematik bir şekilde incelenmiş ve günümüz maliye yazınında daha fazla yer bulmaya başlamıştır. Sözü geçen çalışma; geleneksel kamu maliyesinin kamusal malları tanımlarken kullandığı tüketimden mahrum bırakmama ve tüketimde rekabet olmaması kriterlerine ek olarak kalkınma faaliyetlerini de içeren kapsamlı bir küresel kamusal mal tanımını esas almıştır. İlgili çalışmada Kaul, Grunberg ve Stern’in yapmış olduğu küresel kamusal mal tanımının iki özelliği dikkat çekmektedir (Kaul, Grunberg ve Stern, 1999:2-3):

Birincisi; bu malların faydalarında büyük ölçüde tüketimde rakip olmama ve dışlamanın mümkün olmamasıdır. Önceki bölümlerde ifade edilen kamusal malların temel özelliklerini özünde kamusal mal olan küresel kamusal malların da taşıması gerektiği açıktır. İkinci temel ölçüt; bu malların faydalarının hemen hemen tüm ülkeleri (birden fazla ülkeyi), insanları (tüm nüfus grupları) ve kuşakları (şimdiki ve gelecekteki kuşakları ya da gelecek nesillerin faydasını azaltmadan şimdiki nesillerin faydasını artırma) ilgilendirmesidir. Bir çıktı olarak küresel kamusal malları

“...faydaları tüm ülkelere, nüfus gruplarına ve nesillere yayılan ya da en azından faydasının birden fazla ülke ya da gruba yayıldığı, herhangi bir nüfus grubu veya bugünkü ve gelecek nesillere ayrımcılık yapılmadan üretilen mallar” olarak tanımlamak mümkündür (Kaul, Grunberg ve Stern, 1999: 16). Bu tanımda küresel kamusal malların nerede üretildiğinden ziyade, yaratılan faydanın yeryüzündeki dağılımı ve söz konusu faydaya dünya üzerindeki herhangi bir yerden ulaşılabilir olması ön plana çıkmaktadır (Ortaç, 2004: 15)².

Sandler (1999), küresel kamusal malları nesiller arası kamusal mallar açısından değerlendirmiştir³. Sandler, şimdiki neslin ihtiyaçlarının gelecek nesillere zarar verme pahasına karşılanmaması gerektiğini savunmuştur. Yazar, mevcut nesil ve gelecek nesil ayrımını yaparak, bu iki sınıf arasında stratejik bir etkileşim olduğunu, eğer nesiller arası kamusal malların faydası ülkeleri ve nesilleri aşıyor, başka bir ifade ile fayda taşmaları (spillovers) meydana geliyor ise bu mallara ilişkin politikaların gelecek nesillerin kaynaklarını azaltmayacak şekilde düzenlenmesi gerektiğini savunmuştur. Sandler çalışmasında, aynı nesil ve gelecek nesiller

2 Ortaç (2004) çalışmasında küresel kamusal mal yerine küresel kamu mallarını kullanmıştır.

3 Sandler makalesinde uluslararası kamusal mal kavramını kullanmayı tercih etmiştir.

24

arasında muhtemel dışsallık ilişkisinin mutlaka dikkate alınmasının gerekliliği üzerinde durmuştur (Sandler, 1999: 44). Sonuç olarak Sandler, küresel kamusal mallarda mutlaka bir zaman boyutunun olması gerektiği üzerinde yoğunlaşmış, bu malların şimdiki ve gelecek nesilleri kapsaması gerektiğini savunmuştur. Tablo 2’de nesiller arası kamusal mallar ve bunlara örnekler verilmiştir. Nesiller arası küresel kamusal mallara ozon tabakası, salgın hastalıkların yok edilmesi, ölümcül çatışmaların önlenmesi, barış ve güvenliğin sağlanması ve korunması örnek olarak verilebilmektedir.

Tablo 2: Nesiller Arası Malların Temel Karakteristiklerine Göre Sınıflandırılması

Bölgesel Küresel

Tam Kamusal Mallar  Orman Yangını Önleme

 Yer altı Sularının Temizlenmesi

 Hayvan Hastalıkları Kontrolü

 Taşkın Kontrolü

 Sulak Alanların Korunması^4*

 Göllerin Temizlenmesi^*

 Zehirli Atıkların Temizlenmesi^*

 Kurşun Emisyonunun Azaltılması^*

 Okyanus Kirliğinin Temizlenmesi

 Hava Durumu Tahmini

 Gözlem İstasyonları

 Dünya Mahkemesi

 Ozan Tabakasının Korunması^*

 Küresel Isınmanın Azaltılması^*

 Hastalıkların Yok Edilmesi (AIDS) ^*

 Bilginin Üretilmesi^* Kamu Tarafından

Sunulan Özel Mallar  Su Yolları

 Nehirler

 Otobanlar

 Yerel Parklar

 Asit Yağmurlarının Azaltılması^*

 Balık Tutulan Alanların Korunması^*

 Avlanma Bölgelerinin Korunması^*

 Uçucu Organik Kimyasal Bileşenlerin Azaltılması^*

 Elektro Manyetik Alanların Paylaşımı

 Uydu Yayını

 Posta Servisi

 Bulaşıcı Hastalıkların Kontrolü

 Aşırı Antibiyotik Kullanımı^*

 Okyanus Balıkçılığı^*

 Antarktika’nın Korunması^*

 Devrim Yapma (Fransız Devrimi) ^*

* Bu gruptaki mallar hem bölgesel hem de küresel olarak tanımlanabilir.

25

Kulüp Mallar  Ortak Pazarlar

 Kriz Yönetim Merkezleri

 Elektrik Hattı

 Bilgi Ağları

 Ulusal Parklar^*

 Sulama Sistemleri^*

 Göller^*

 Şehirler^*

 NATO⁵

 Kanallar

 Hava Koridorları

 İnternet

 Taşıma Hatları (deniz, kara)

 Uluslararası Parklar^*

 Yüksek İrtifa Uyduları^*

 Kutup Yörüngeleri^*

 Mercan Kayalıkları^* Ortak Üretim (joint

product)

 Barışı Sağlama

 Askeri Güçler

 Tıbbi Yardımlar

 Teknik Yardımlar

 Taşkın Kontrolü^*

 NATO^*

 Kültürel Kurallar^*

 Dış Yardımlar

 Felaketlere Yardım (deprem, tsunami)

 Uyuşturucu Madde Yasaklama

 Tropikal Ormanların Korunması

 Uzay İstasyonu^*

 Birleşmiş Milletler^*

 Yoksulluğun Azaltılması^* Kaynak: (Sandler, 1999: 24-25)’den yararlanılarak hazırlanmıştır.

Buraya kadar olan açıklamalarda küresel kamusal mallar tanımında tüketimde rekabet, dışlama ve zaman boyutu dikkate alınarak tanımlama yapıldığı görülmektedir. Morrissey, Te Velde ve Hewitt (2002) küresel kamusal malların kim tarafından finanse edildiği noktasında konuya yaklaşmıştır. Küresel kamusal malların sınıflandırılmasında, finansman konusu daha sonra ayrıntılı olarak ele alınacaktır.

Şimdilik bu malların kim tarafından finanse edildiği dikkate alınarak küresel kamusal malları; “Faydaları tüm ülkelere, nüfus gruplarına ve nesillere yayılan (ya da en azından faydasının birden fazla ülke ya da gruba yayıldığı), herhangi bir nüfus grubu veya bugünkü ve gelecek nesillere ayrımcılık yapılmadan üretilen, tüketimde rekabetin ve dışlamanın mümkün olmadığı finansmanının küresel olarak karşılandığı mallar” olarak tanımlamak mümkündür.

Küresel kamusal mallar tanımlamasında, kalkınma ve yoksulluğu merkeze alan başka bir tanım ise Dünya Bankası Kalkınma Komitesi tarafından “Overty

5 Sandler’in çalışmasında NATO bölgesel ortak üretim malları alt başlığında yer almıştır. Tezin ilerleyen bölümlerde ifade edildiği gibi NATO’nun aynı zamanda bölgesel kulüp mal olarak kabul edilmesi yerinde olacaktır.

* Bu guruptaki mallar hem bölgesel hem de küresel olarak tanımlanabilir.

26

Reduction and Global Public Goods (Yoksulluğun Azaltılması ve Küresel Kamusal Mallar)” adlı çalışmada yapılmıştır. Burada coğrafi temelli faydaların taşma alanlarına göre; kamusal malların faydaları belirli bir coğrafya ile sınırlı olması halinde yerel ya da ulusal kamusal mal; faydalar tüm ülkelere ya da belirli ülkelere yayılıyor ise bu mallar bölgesel ya da küresel kamusal mal olarak tanımlanmıştır.

Çalışmada küresel kamusal mallar “kalkınma ve yoksulluğun azaltılmasında önem arz eden, gelişmiş ve GOÜ’lerin ortak hareketleri ve organizasyonlar tarafından etkin bir şekilde arz edilebilecek, faydaları sınırları aşan mallar, kaynaklar, hizmetler, kural veya politik sistemler” olarak tanımlanmıştır. Bu tanımlamada ülke sınırlarını aşan faydaları içeren tüm mal, hizmet ve aktiviteler küresel kamusal mal olarak kabul edilmiştir. Bu tanım aynı zamanda Dünya Bankası ve ortaklarının, söz konusu sınırı aşan faydaları ortaya çıkarabilmek için sınır ötesi ortak bir eyleme ihtiyaç duyduğu paydaş ülkelerin işbirliği içerisinde arzu edilen miktarda küresel kamusal mal ve hizmet üretilmesi amacıyla birlikte çaba harcanması gerektiğini, eksik sunumun önüne geçebilmek için ortak finansmanın kullanılması gerektiğini ortaya koymaktadır (World Bank Development Committee, 2000: 2-3). Uluslararası işbirliğinin önemine dikkat çeken bu tanım, küresel kamusal malların sunumunda ülkelerin yanı sıra uluslararası örgütlerin önemini ortaya koymaktadır.

DB’nin yaptığı tanımı da içine alacak şekilde tanımlar birleştirilecek olur ise küresel kamusal malları: “faydaları tüm ülkelere, nüfus gruplarına ve nesillere yayılan ya da en azından faydasının birden fazla ülke ya da gruba yayıldığı, herhangi bir nüfus grubu veya bugünkü ve gelecek nesillere ayrımcılık yapılmadan üretilen, tüketimde rekabetin ve dışlamanın mümkün olmadığı, finansmanının küresel olarak karşılandığı, kalkınma ve yoksulluğun azaltılmasında önem arz eden, gelişmiş ve GOÜ’lerin ortak hareketleri veya organizasyonlar tarafından etkin bir şekilde arz edilebilecek, faydaları sınırları aşan mallar, kaynaklar, hizmetler, kural ya da politik sistemler” şeklinde geniş anlamda tanımlamak mümkündür. Yapılan bu tanımdan hareketle küresel kamusal malların temel özelliklerini aşağıdaki şekilde ifade edilebilir:

 Kamusallık (tüketimde rekabetin olmaması, tüketimde dışlamanın mümkün olmaması)

27

 Fayda yayılma alanı (ülke sınırlarını aşan)

 Nesiller arası fayda yayılması (bugünkü ya da gelecek nesil)

 Kalkınmanın sağlanması ve yoksulluğun azaltılması

 Finansmanında küresellik

 Uluslararası kuruluşların etkin rolü

Geleneksel kamu maliyesi yazınında kamusal mal yerine zaman içerisinde küresel kamusal mal kavramının kullanılması üç temel nedene dayandırılır. Birincisi mevcut kamusal mal tanımının günümüz koşullarında yetersiz kalması, ikincisi;

küresel kamusal malların gerek sunulmasında gerekse bazı malların kamusal hale getirilmesinde kamu politikaları gerekliliğinin öne çıkması ve son olarak da küresel kamusal mal tanımlamasında “kamusallık” tanımı etrafında yapılan farklı tanımlamalardır (Akyol ve Varlık, 2010).

1980 ve 90’lı yıllarda uluslararası kamusal mal olarak nitelendirilen bu mallar özellikle DB’nin daha önce ifade edilen çalışmaları ile yerini küresel kamusal mallara bırakarak kavram kargaşasının önüne büyük ölçüde geçilmesi sağlamıştır⁶. Küresel kamusal mal kavramının literatürde genel olarak kabul edilmesi neoklasik yaklaşımda teorik ve metodolojik olarak yer bulan örgütler ve kişilerin meşruluğu ve rasyonelliği açısından önem arz etmektedir. Küresel kamusal malların yazında kendine yer bulması, devlet yönetiminin bir parçası olarak bazı örgütlerin, uluslararası örgütlerin (WB, IMF), kalkınma kuruluşlarının (UNDP) yaptıkları tüm müdahalelerin meşruiyeti açısından önem arz ettiği düşünülmektedir (Coussy, 2006:

184-185).

Literatürde uluslararası kamusal mallar ve küresel kamusal mallar birbirinin yerine ikame edilmiş bazı çalışmalarda uluslararası kamusal mallar küresel kamusal malların alt başlığı olarak kullanılmıştır. Çalışmanın bundan sonraki bölümlerde uluslararası kamusal mallar aksi belirtilmediği sürece küresel kamusal mallar olarak kabul edilecektir.

6 Bu çalışmaların birçoğunda uluslararası kamusal mal kavramı kullanılmış. Örneğin Sandler (1999) gibi yazarların bir kısmı hem uluslararası kamusal mal hem de küresel kamusal mal kavramını aynı anda kullanmıştır.

28