Küresel Kültür Kavramı Üzerine

Gittikçe daha çok birbirine bağlanan dünya toplumunda birbirinden bağımsız, uyumlu ve sabit kültürlerin var olduğunu düşünmek pek de mantıklı görünmemektedir. Turizmin akıl almaz genişlemesi, çokuluslu şirketlerin büyümesi, yeni bölgesel birliklerin (Avrupa Topluluğu, vb.) ve küresel kuruluşların (IMF ve BM gibi) oluşumu, popüler kültürün yayılımı, internet topluluklarının oluşumu, göçlerin sürekliliği dikkate alındığında küreselleşme süreçlerinin farklı kültürlerden gelen insanları yakın ilişkilere soktuğu görülebilmektedir (Hermans ve Kempen, 1998: 1111). Bu yakın ilişkilerin sonucu olarak, özellikle teknolojinin sağladığı sınır tanımazlıkla birlikte küresel anlamda bağlantılılığın gerçekleştirildiği küresel bir kültür ortaya çıkmıştır.

Tomlinson’un (2004: 11) “modern kültürün merkezinde küreselleşme, küreselleşmenin merkezinde de kültürel pratikler vardır” ifadesi kültür ile küreselleşme arasındaki sıkı ilişkiyi

gözler önüne sermektedir. Modern kültürü oluşturan unsurlara bakıldığında küreselleşme aracılığıyla benzer uygulamaların (örneğin müzik ritimlerinin dünyanın birçok noktasında benzerlik taşıması) aktarıldığı, kültürel anlamda yayılan bu benzer uygulamalarla da küreselleşmenin kolaylıkla pek çok alana nüfuz edebildiği görülmektedir. Çünkü benzerlik küresel değerlerin daha kolay yayılmasını sağlamaktadır. Tomlinson’un (2004: 39) işaret ettiği gibi kültürel biçimlerin hareketliliği ve kültürel ilişkileri esnekliği kültürün küreselleştirici niteliğini ilerletmektedir. Ona göre ancak kültürel kavramlar kullanılarak anlaşılabilecek olan küreselleşmenin dönüştürücü süreçleri bizim kültüre ilişkin deneyimlerimizi ve anlayışımızı da etkilemektedir (2004: 11-12).

Fikir, bilgi ve imgelerin yanı sıra bu fikir ve bilgiye sahip kişilerin de hareketliliğini içeren bir süreç olarak kültürel küreselleşmede bir toplumun uygulama ve kuruluşlarının başkalarınca taklidi ile karşılaşılmaktadır. Küreselleşmenin diğer boyutları olan siyasi ve ekonomik boyuttan etkilenen kültürel küreselleşmede, ekonomik ve siyasi boyuttaki dönüşümlerden ötürü toplumların da dönüştüğü ve bu dönüşümle birlikte de bireylerin kişisel kimlikleri ve kültürlerine yönelik tutumlarında bir değişiklik gözlemlenmektedir (Keohane ve Nye, 2000: 5).

Yaşanılan dünyada ulusal sınırların aşılması ile birlikte kendi ulusal kimliklerinden soyunan ve küresel bir kültüre doğru yönelen toplumlarda kültürel açıdan bir yakınlaşma görülmektedir. Bu yakınlaşma ile birlikte giyecekler, yiyecekler, müzik zevkleri, film tercihlerinin yanı sıra oturulan evler, çalışılan binalar ve kentler de birbirine benzemeye başlamıştır. Tomlinson’a (2004: 118) göre, dünyanın her yerinde bulunabilecek ve küresel açıdan revaçta olan markalar, zevkler ve tarzlar küresel bir kültür yaratmıştır. Bu küresel kültür dâhilinde etkileşim halinde olan toplumların birbirini etkilediği alanlar genişlemiş, bu genişleyen alanlarla birlikte toplumlar arasında karşılıklı bir bağlantı olduğu bilinci ortaya çıkmıştır.

Küreselleşmeyle birbirine yaklaşan toplumların ortak paydası olan küresel kültür Appadurai’nin (1996: 194-199) deyimiyle kültürel özneler (insanlar) ve nesneler (filmler, haberler, yiyecekler ve fikirler gibi) yerleşik bulundukları alanlardan koparılıp yepyeni ve çok yönlü alanlara yerleştirilmekte olduğu için yersiz-yurtsuzlaştırılmıştır. Bu anlamda kültürün belirli bir yeri yoktur ve küresel açıdan bir akış halinde olduğu için dünyadaki tüm kimliklerin sahip olduğu ortak bir olgu haline dönüşmüştür.

Kültürel ürünlerin ulusal sınırları aşmasını farklı kanallar veya alanlar açısından inceleyen ve bu yolla da kültürel türdeşleşme ve ayrışma arasındaki gerilimi irdeleyen Appadurai’ye göre, onun “alanlar” olarak adlandırdığı kültürel özne ve nesnelerin küresel

akışında farklı simgeler, anlamlar ve değerler ortaya çıkmaktadır (1996: 33). Küreselleşmenin ekonomi, kültür ve siyaset alanında neden olduğu kopmaları incelemek amacıyla ileri sürdüğü küresel kültürel akışın beş farklı alanı vardır: etnik alan, teknoloji alanı, finans alanı, ideoloji alanı ve medya alanı. Zorunlu veya isteğe bağlı olarak insanların bir noktadan başka bir noktaya akışıyla birlikte etnik alanlar oluşurken (Appadurai, 1996: 33), teknoloji alanını önceden geçirimsiz olan sınırlar arasında oldukça hızlı bir şekilde hareket eden teknolojiler, makineler ve tesisler (1996: 34) oluşturmaktadır. Zaman açısından oldukça kısa bir süre içerisinde büyük oranlarda ve göz kamaştıran bir hızda gerçekleşen sermaye akışı ve borsanın oluşturduğu finans alanı (1996: 34) ile etnik alan ve teknoloji alanı arasında, Appadurai’ye göre bir kopma görülmektedir, çünkü bu alanlar, kendi sınırları olan ve diğer alanlara da sınır getiren alanlardır (1996: 35). Bu alanların dışında, Appadurai’ye göre birbiriyle ilintili iki alan daha vardır: medya alanı ve ideoloji alanı. Türüne (belgesel veya eğlence), donanımına (elektronik), izlerkitlesine (yerel, ulusal veya ulus-ötesi) ve kontrol mekanizmasının çıkarlarına göre farklı görünümleri olan görüntülerin ve bilginin üretilmesi ve dağıtılması için gerekli olan elektronik yeterliliklerin dağılımı (1996: 35) olarak tanımlanabilecek medya alanı dünya çapında birbirine karışmış görüntü, anlatım ve etnik alan içermektedir. Görüntüleri devletlerin ideolojileri ve devletin gücünü elde etmeye çabalayan hareketlerin karşı ideolojileri bakımından barındıran ideoloji alanında “özgürlük, refah, haklar, egemenlik, temsil ve daha kapsayıcı terim olan demokrasi” (1996: 36) gibi bir dizi siyasi fikirler ve değerler yer almaktadır.

İnsan yaşamının farklı alanlarında etkin olan küreselleşme, tüm dünya üzerindeki insanları saran tek bir kültürü ortaya çıkarırken önceden var olan çok çeşitli kültürlerin yerine bu ortak kültürü yerleştirmiştir (Tomlinson, 2004: 103). Bu süreçte karşılıklı bağıntı içindeki farklı kültürlerden gelen insanlar bu ortak kültürün içini dolduracak film, moda, müzik, edebiyat gibi ürünler ortaya koymuştur. Tüm dünya insanlarına ve kültürüne hitap eden bu ürünlerin değerlendirilmesi de yine ortak kültürel kıstaslar göz önüne alınarak gerçekleştirilmektedir. Bir başka deyişle, dünyada farklı toplumların veya toplulukların benimsediği yerel kültürler yerine bu kültürleri çevreleyen sınırların ortadan kaldırıldığı küresel bir kültür doğmuştur.

Teknolojik ilerlemelerin yarattığı “yersiz” coğrafyada oluşan küresel kültür alanı, yer ve zamanın kesiştiği çizgilerin sıkıştığı anlık ve kapsamsız bir iletişim dünyasıdır (Robins, 1991: 29). Bu iletişim dünyası, bir yap-bozun parçaları gibi çok çeşitli yerelliklerin yeni bir küresel sisteme birleştirilmesinden ibarettir (Robins, 1991: 34). Robins’e göre akışkan olan yerel ancak küresel ile ilişkisi dâhilinde ve sayesinde var olabilir (1991: 34-35). Robins’in dile getirdiği gibi küresel ve yerel ancak karşılıklı ilişkileri göz önüne alındığında

anlaşılabilmektedir. Küreselleşme, “farklı derecelerde, farklı yoğunluklarda ve farklı uzamsal lokasyonlarda birbiriyle ilişki halindeki çoklu süreçleri” (Jackson ve Andrews, 1999: 32) yarattığı gibi bu süreçlerden oluşmaktadır. Yerelliklerin bir araya getirdiği küreselleşme sürecinde tüm dünya insanlarının benimsediği ortak bir küresel kültürün ortaya çıktığı kabul edilirken, bir yandan da bu küresel kültürün yerel kültürleri beslediği ve daha çok ortaya çıkardığı dikkat çekmektedir.

Küresel kültürü oluşturan ve ondan beslenen yerel kültürü göz ardı etmek mümkün değildir. Küreselleşme ile birlikte yeme-içme, giyinme, eğlence anlayışlarında dünya çapında benzerlik olsa da her kültürün kendine içkin özellikleri bu kültürlerin sürdürülebilirliğini sağlamaya devam etmektedir. Ülkemizde Ege yöresinin yemekleri, adetleri, giysileri, türküleri, konuşma şekli bu yerel kültürün devamlılığını sağlamaktadır. Doğu Anadolu’nun yerel kültürlerine bakıldığında, evlilik ve ölüm törenlerinin kendine has özelliklerinin bu kültüre mensup bireylerce benimsendiği ve korunduğu dikkat çekmektedir. Bu bağlamda, bir yandan küresel bir kültüre ve bilince ulaşmaya çalışılırken, öte yandan bireysel kimlikleri korumak ve devam ettirmek, diğerlerinden ayrılmak amacıyla yerel kültür değerleri benimsenmektedir. Evin’in (2012: 77) dile getirdiği gibi, yeni küresel değerleri ve kültürleri tüm dünya sathına yayan küreselleşme bir yandan da yerelleşmeyi teşvik ederek “yerel kültür” üzerindeki perdeyi kaldırmakta ve tüm kültürel ve etnik farklılıkları yeryüzüne çıkarmaktadır. Küresel kültür aslında yerel kültürün tam karşısında değildir, yerel kültür esasen küresel kültürün içinde yerini bulmaktadır (Robertson, 1995: 35).

Keyman ve Sarıbay (aktaran İçli, 2001: 163) küreselleşmeyi hem dünya toplumlarının birbirine benzemesiyle ortaya çıkan yeknesak bir küresel kültür süreci hem de toplumların kendilerini diğerlerinden ayırt etmeleri için farklılıklarını ifade etme süreci olarak tanımlamıştır. Ekonomik, teknolojik, siyasi boyutlarıyla küreselleşmenin kültür üzerindeki etkilerinin çok yönlü olması nedeniyle küresel kültüre yönelik farklı görüşler bulunmaktadır. Küreselleşmenin dünyada tek bir kültürü yaydığını ve o kültürü benimseterek diğer kültürleri yok olmaya sevk ettiğini savunan görüşlerin yanı sıra, küreselleşme ile birlikte ortadan kalkan sınırların kültürler arasındaki etkileşimi sağlayarak kültürlerin evrilmesini ve bu sayede kültürlerin çeşitlenmesini sağladığı yönünde görüşler de desteklenmektedir. Ulusal sınırların ortadan kaldırılmasıyla birlikte birbirine yakınlaşan kültürlerde birörnek tüketim kalıpları, dünya turizmi, dünya mutfağının yükselişine dikkat çeken kültürel türdeşleşme taraftarlarının karşısında, yerel kültürlerin özerkliğini, tektipliğe karşı kültürel direnişi, kültürel çatışmaları, kutupluluğu, küreselleşmenin bireysel olarak farklı deneyimlerini işaret ederek kültürel

farklılıkların devamlılığını savunan kültürel ayrışma taraftarları yer almaktadır (Robinson, 2007: 140).

Kültürel türdeşleşme anlayışı, tüketim kültürünün küresel çapta yayılımı ile birlikte zayıflayan ulusal kültürü korumaya yönelik devletin gücünü sarsan bir küresel kültürü tüm dünyanın paylaştığını savunmaktadır (Ardıç, 2009: 24). Bu anlayışı benimseyenler, dünya sistemi kavramına değinerek evrenselliğin varlığına dikkat çekmekte ve kültürlerin birbirine yakınlığına odaklanmaktadır (Featherstone ve Lash, 1995: 4). Küresel kültürün türdeşleşmesini şehirler arası yolculukta tüm zamanı varılan havalimanında gümrükten muaf küresel markalar arasında geçirmeye benzeten Tomlinson’a (2004: 18) göre kültürel türdeşleşme kültürler arasındaki bağlantılılıktan uzaklaşıp tüm dünyada yeknesaklığı, aynılığı ve standart bir tüketim kültürünün kurallarının geçerliliğini işaret etmektedir.

Kültürel ayrışma anlayışı ise küresel kültürün devletin bütünleştirici işlevlerini zayıflatıp meşruiyet krizine yol açarak modern toplumların çeşitliliğine ve kültürel çoğulluğa yol açtığına işaret etmektedir (Ardıç, 2009: 25). Featherstone ve Lash (1995: 4), kültürel ayrışma savunucularının Batı’nın “diğerleri” üzerinde kurduğu egemenliği tartıştıklarını dile getirmektedir.

Appadurai (1996: 596) kültürel küreselleşme sürecinin iki farklı yüzünü simgeleyen kültürel türdeşleşme ve kültürel ayrışmanın aynı anda gerçekleştiğini ve küreselleşmenin serbest girişim ve ulusal egemenliğin ayrışmış diyalogları olarak geri dönecek olan yerel siyasi ve kültürel ekonomilerin içine çektiği reklam, giyim, silah gibi çok çeşitli türdeşleşme araçlarının kullanımını içerdiğini dile getirmektedir. Ona göre tüm dünyada son derece türdeş olan görüntüler, simgeler ve ürünler sürekli olarak farklı yerel kültürler tarafından yeniden şekillendirilmekte ve bu kültürlerin bağlamına göre uyarlanmaktadır. Goodman’a göre ise küresel bir kültür paylaşılan değerlerin, türdeşleşmenin veya toplumsal bütünlüğün tanınmasını değil, mücadele ve çekişmenin gerçekleştiği kültürel bir alan yaratan bir dizi uygulamaların tanınmasını gerektirmektedir (2007: 335).

Bu iki görüşün yanı sıra, Robinson kültürel melezleşme adını verdiği bir görüşü daha dile getirmektedir ve bu üç görüş kültürel küreselleşmenin farklı boyutlarına dikkat çekerken süreci yorumlamada farklı yolları benimsemektedir. Ona göre kültürel melezleşmede çok çeşitli ulus-ötesi süreçler ve farklı kültürel süreçlerin birleşmesiyle birlikte durmadan evrilen ve kendini yenileyen kültürel biçimler ve kimlikler ortaya çıkmaktadır (Robinson, 2007: 140).

Küreselleşmenin kültür üzerindeki etkisiyle birlikte dünya üzerindeki kültürlerin birbirine benzediği veya çeşitlendiği yönünde türdeşleşme-ayrışma tartışmaları ortaya çıkmıştır. Kültürlerin küreselleşme dalgasının altında gittikçe birbirine benzediğine dair savlar

olduğu gibi yerel kültürlerin küreselleşme ile mücadeleleri sonucunda diğer kültürlerden farklı olma ve kendilerini koruma gayelerini de destekleyen taraflar bulunmaktadır. Bir başka deyişle, küreselleşme bir yandan tüm dünya toplumlarının paylaştığı ve benimsediği kültürel benzerlikleri inşa ederken bir yandan da ilişkili olduğu yerel kültürlerin farklılıklarını korumasına yol açmaktadır.