Kümelenmenin Tanımı ve Unsurları

Ulusal literatür incelendiğinde, uluslararası literatürde “cluster” olarak adlandırılan kavramın dilimizdeki en uygun ve kabul gören karşılığının “kümelenme” olduğu görülmektedir. Kümelenme ile ilgili farklı tanımlar bulunmakla birlikte, genel olarak belli bir coğrafi bölgede yoğunlaşmış, ortak bir sektör için faaliyet gösteren, aralarında bağlantı ve ilişki ağları bulunan firma ve kurumların oluşturduğu endüstriyel yapıyı ifade ettiği söylenebilir. Ancak, kavramın ifade ettikleri bununla sınırlı kalmamaktadır; Kümelenme, bölgesel ve ulusal rekabet avantajı yaratmak, ekonomik ve sosyal açıdan bölgesel gelişime katkı yapmak, işbirliği, bilgi birikimi, sosyal sermaye ve inovasyonu geliştirerek işletmelerin performansını arttırmak gibi yönleriyle öne çıkan bir model olarak ele alınmaktadır.

Porter’ın klasik tanımına göre; “Kümelenmeler, birbiriyle rekabet eden, ama aynı zamanda işbirliği de yapan belirli alanlarda birbirine bağlı şirketler, uzman tedarikçiler, hizmet sağlayıcılar, ilgili sektörlerdeki firmalar ve bağlantılı kurumlardan (örneğin, üniversiteler, standart kurumları ve ticaret birlikleri) oluşan coğrafi yoğunlaşmalardır” (Porter, 2011: 243)

Morosini’ye göre: Endüstriyel küme; belirli bir coğrafi bölgede, birbirine yakın mesafede konumlanmış ekonomik birimler ve sosyal insan topluluğu ile karakterize edilen sosyo-ekonomik bir varlıktır. Bir sanayi kümesinde hem sosyal topluluğun hem de ekonomik aktörlerin önemli bir kısmı, piyasaya gelişmiş ürün ve hizmetler sunmak için, üretim paylarını, teknoloji ve örgütsel bilgiyi paylaşıp geliştirerek ekonomik açıdan bağlantılı faaliyetlerde birlikte çalışırlar (Morosini, 2004: 307).

Beyaz Kitap’ta kümeler “birbirlerine yakın biçimde konumlamış olan ve özel alanlarda uzmanlık, hizmet, kaynak, tedarikçi ve beceri geliştirecek kadar yeterli düzeye ulaşmış işletme, ilgili ekonomik aktörler ve kurumlar grubu” olarak tanımlanırken, kümelenmenin belirli coğrafi sınırlar dahilinde bir dizi yerel tedarikçi, müşteri, rakip, üniversite, araştırma merkezi, vb. ile ortak çalışma ilişkilerine dayanan ağları ve ortaklıkları kolaylaştırdığına, yakınlık, ağ oluşturma ve uzmanlaşma olarak sıralanan üç temel özelliğine vurgu yapılmıştır (Dış Ticaret Müsteşarlığı [DTM], 2009: 22).

Šarić (2012), geçmiş çalışmalarda ortak kabul gören ve kümelenmenin kilit unsurları olarak nitelediği üç unsuru şu şekilde sıralamıştır; uzmanlaşma ve coğrafi olarak kümelenme eğilimindeki farklı alanlardan firma ve kurumların ekonomik faaliyetleri, bu aktörlerin kendi aralarında birbirleriyle ilişkili olması ve amaçlarını gerçekleştirmek için birbirleriyle resmi ve gayri resmi bağlantılar kurma ön şartını taşımaları. Bu unsurlardan hareketle yeni ve anlamlı bir küme tanımı ortaya koymayı amaçlamış ve şu tanımı yapmıştır; “Kümeler, ortak bir kaynak temeli ve/veya ürün pazarı açısından birbiriyle ilişkili olan, aralarında bağlantı bulunan firma ve kurumların coğrafi bir yoğunlaşmasıdır “ (Šarić, 2012: 51).

Literatürde küme tanımına farklı yaklaşımlar bulunmaktadır. Bu farklı tanımlardan oluşan bir derlemeye Tablo 1.4’te yer verilmektedir.

Tablo 1.4 Farklı küme tanımlarına genel bir bakış

Kaynak: Šarić (2012: 12)

Aziz ve Norhashim (2008: 353) çalışmalarında aşağıdaki küme tanımına yer vermişlerdir;

• Ortaklık ve tamamlayıcılığı olan birtakım aktörler (en az bir sanayi kolundan firmalar, ajanslar ve kurumlar) bulunmaktadır,

• Aktörlerin çok yakın konumlanmasına sebep olarak resmi ve gayrı resmi bağlantı ve ilişkiler geliştirmelerine, yığılma ekonomileri ve yüksek sosyal sermayenin oluşumuna öncülük eden belirgin bir coğrafi yoğunlaşma vardır,

• Karakteristik olarak çeşitli ekonomik faaliyetlerin yanı sıra transferi ve yayılımı teşvik edilen önemli düzeyde bilgi/teknoloji-yoğun faaliyetler gerçekleştirilmektedir, • Bu unsurlar toplu olarak daha büyük bir ekonomi (bölgesel veya ulusal) üzerinde

önemli bir etkiye sahiptir.

Dokuzuncu Kalkınma Planında kümelenme; “birbirlerine katma değer sağlayan üretim zinciri ile karşılıklı bağımlı firmalar, bilgi üreten kurumlar, destekleyici kurumlar ve müşteriler tarafından oluşturulmuş ağ” olarak tanımlanmıştır. Bir başka deyişle, kümelenme, belirli bir ekonomik faaliyet alanında, ortak yanları ve birbirini tamamlayıcı özellikleri ile birbirine bağlı şirketler ve bu şirketlerle ilişkili kuruluşları kapsamaktadır (Devlet Planlama Teşkilatı [DPT], 2007: 165).

Yazarlar Tanımlar

Crouch ve Farrell (2001: 163)

“Daha genel ve katı olmayan bir yaklaşımla "Kümelenme" kavramı şu şekilde ifade edilebilir: benzer iş kollarındaki işletmelerin bir alan içinde özel önem taşıyan bir varlık teşkil etmeksizin birbirine yakın konumda olma eğilimi. " Feser (1998: 26) "Ekonomik kümeler sadece ilişkili ve destekleyici sanayi ve kurumlardan ibaret

olmaktan ziyade aralarındaki ilişkilerin daha rekabetçi kıldığı ilişkili ve destekleyici kuruluşlardır."

Pietrobelli ve Barrera (2002:542)

"Bir küme, mekânsal olarak yakın ve benzer veya aynı ürünün geliştirilmesinde uzmanlaşmış bir girişim grubu olarak tanımlanır."

Simmie ve Sennett (1999: 51)

"Yenilikçi bir kümelenmeyi, genellikle bir tedarik zinciri boyunca ve aynı piyasa koşullarında, birbiri ile ilişki ve yüksek düzeyde işbirliği içinde faaliyet gösteren çok sayıda sanayi ve / veya hizmet şirketi olarak tanımlıyoruz." Rosenfeld (1995: 7) "Bir (küme) ticari işlemler, diyalog ve iletişim için aktif kanallarla birbirine

bağlı, ortak fırsat ve tehditleri toplu olarak paylaşan işletmelerin coğrafi olarak sınırlı bir yoğunlaşmasıdır.”

Swann vd. (1998: 1)

"Bir küme, belirli bir bölgedeki ilişkili endüstrilerde yer alan geniş bir firma grubunu ifade eder."

van den Berg vd. (2001: 187)

"Popüler küme terimi, üretim süreçleri, mallar, hizmetler ve / veya bilginin değişimi yoluyla birbirleri ile sıkı bağlantıları olan uzman kuruluşların oluşturduğu ağların yerel ve bölgesel boyutuyla çok yakından ilişkilidir.”

Kaynak: Sölvell (2009: 16)

Şekil 1.3 Küme elemanları

Küme elemanları ve aralarındaki ilişki ağı Şekil 1.3‘te gösterilmektedir.

Yukarıdaki tüm tanımlarda yer alan, kümeyi oluşturan işletme ve kuruluşlar şu şekilde sıralanabilir (DPT, 2007: 165-166);

• Nihai ürün sanayi üreticileri

• Girdi üreticileri ve özelleşmiş tedarikçileri • Hammadde üreticileri

• Özelleşmiş hizmet sağlayıcıları

• Bağlantılı sanayiler (önemli ortak faaliyetleri, teknolojileri, dağıtım kanallarını, müşteri ilişkilerini kullanan endüstriler)

• Mali Kurumlar • Altyapı sağlayıcıları

• Lojistik şirketleri

• Bilgi üreten kurumlar (eğitim, araştırma ve standart belirleyici kuruluşlar)

• Diyalog mekanizmaları kuran Sivil Toplum Kuruluşları (STK) (odalar, sektör dernekleri vb.)

Morosini (2004: 309) endüstriyel kümelenmenin sağladığı ölçek ve bilgi temelli avantajların, küme üyeleri arasındaki bağlantıların nicelik ve niteliğinden kaynaklandığını belirtmektedir. İyi gelişmiş bir endüstriyel kümelenmede, aşağıdakileri de içeren çok sayıda kendine özgü ve özel bağlantı ve ortaklıklar bulunabilir:

• Ortak müşteriler (bireysel ve endüstriyel) • Ortak tedarikçi ve servis sağlayıcılar

• Ulaşım, iletişim ve kamusal tesisler gibi ortak altyapı hizmetleri

• Meslek elemanları ve kalifiye işçiler gibi çalışanların bulunduğu ortak işgücü havuzu • Çalışanlar için ortak eğitim, öğretim, uygulama ve koçluk faaliyetleri ve yaklaşımları • Ortak üniversite, araştırma merkezi ve uzman teknoloji enstitüleri

• Ortak risk sermayesi piyasaları.

Küme elemanları arasındaki resmi ve gayrı resmi bağlantı ve ilişki türleri dikey ve yatay kümelenme yapılarına göre Tablo 1. 5’te görülebilir. Küme yapısı içinde formal ağlar yanında formal olmayan ilişkilerin de önem taşıdığı tablodan anlaşılmaktadır.

Tablo 1.5 Küme içi bağlantı örnekleri

Resmi • Girdi-çıktı işlemleri

• Tedarik zincirleri • İşbirliği ağları • Stratejik anlaşmalar • Ortak yatırımlar Resmi olmayan

• Sosyal ağlar • Teknik toplantılar • İşletmeler arasındaki işgücü hareketliliği • Endüstriyel organizasyonlar • Kişiler arası iletişim

Dikey Yatay

Kaynak: Šarić (2012: 48)

Literatürden taranan tüm bu bilgiler ışığında ve tez çalışmasının odaklandığı konular doğrultusunda özgün bir kümelenme tanımı yapmak gerekirse; Kümelenme, aynı veya ilişkili sektörlerde faaliyet gösteren, belli bir coğrafi bölgede yoğunlaşmış, kendi aralarında ve bölgedeki diğer firma, kurum ve kuruluşlarla oluşturdukları ilişki ve işbirliği ağlarının ortaya çıkardığı sinerji vasıtasıyla işletme ve bölge düzeyinde fayda ve inovasyonu arttırarak

bölgenin sosyo-ekonomik yapısını etkileyebilen endüstriyel işletmeler topluluğu olarak tanımlanabilir.