İşletme Performansı ve Performans Ölçütleri

Performans, amaçlı ve planlanmış bir etkinliğin sonucunun nicel veya nitel olarak belirlenerek değerlendirilmesi olarak ifade edilebilir. İşletme düzeyinde performans, belirli

bir çıktının ya da çalışmanın sonucu olduğu için işletme amacının ya da görevinin yerine getirilme derecesi olarak tanımlanabilir (Akal, 2005: 17). Bu durumda performans, işletme amaçlarının gerçekleştirilmesinde kullanılan tüm kaynakların değerlendirilmesi olarak da tanımlanmaktadır (Bolat, 2010: 21).

Literatürde işletmelerde performans ölçümü ve ölçüm kriterleri üzerine yapılmış pek çok çalışma vardır. Konuyla ilgili belli başlı bazı modeller ve bu modellerin esas aldığı ölçütler Tablo 1.13’de yer almaktadır.

Tablo 1.13 Performans ölçüm modelleri ve kriterleri

Model/Temel Yapı Ölçütler/Göstergeler/Kriterler Kaynak Sink ve Tuttle

Modeli

Etkililik, Etkinlik, Kalite, Verimlilik, Çalışma Yaşamının Kalitesi ve Yenilik, Kârlılık/Bütçe Yeteneği, Mükemmellik, Devamlılık ve Büyüme

Sink ve Tuttle (1989)

Performans

Yönetimi Matrisi ^{Maliyet Faktörleri, Maliyet Dışı Faktörler,} Dış Faktörler, İç Faktörler ^{Keegan vd. (1989)}

Performans Piramidi

Kalite, Teslimat, İşlem süresi, Maliyet, Müşteri memnuniyeti, Esneklik, Verimlilik, Pazarlama ölçütleri, Finansal ölçütler

Lynch ve Cross (1991)

Balanced Scorecard (Dengeli Puan Kartı)

Finansal ölçütler, Müşteri, İç süreçler, Öğrenme ve büyüme

Kaplan ve Norton (1992)

Entegre Dinamik Performans Yönetimi Sistemi

Zamanlama, Finans, Müşteri memnuniyeti, Beşerî faktörler, Kalite, Esneklik

Ghalayini vd. (1997)

Entegre Performans Yönetimi Modeli

Kalite, esneklik, zamanlama, finans, müşteri memnuniyeti

Medori ve Steeple (2000)

Performans Prizması

Paydaşların memnuniyeti, stratejiler, süreçler, yetenekler, paydaşların katkısı

Neely ve Adam (2000)

Kaynak: Parida (2006: 19) ve Solloum (2010: 24-34)’dan uyarlanmıştır.

Bolat (2010) firma performansını etkileyen faktörleri incelediği çalışmasında işletme performans göstergelerini; kârlılık, verimlilik, büyüme ve piyasa performans ölçütleri olarak sıralamış, işletme performansını etkileyebilecek faktörleri ise; pazar payı, sermaye yoğunluğu, kalite, yenilik, ihracat, yabancı sermaye oranı ve finansal oranlar olarak belirtmiştir. Akal (2005: 13), çalışmasında işletme performansı ölçümünde kullanılabilecek ölçütleri etkenlik, verim, verimlilik, kalite, yenilik, çalışma yaşamının kalitesi ve kârlılık kavramları altında toplayarak incelemiştir.

İlk kez Sink ve arkadaşları tarafından performans ölçümünün temel göstergeleri olarak ifade edilen ve pek çok araştırmacı tarafından kabul görerek araştırmalarda yer bulan yedi performans kriteri Tablo 1.14’de açıklanmaktadır.

Tablo 1.14 Yedi performans kriterinin tanımı

Terim Tanım

Etkililik (Effectiveness)

Sistemin gerçekleştireceği şeyi gerçekleştirme derecesine denir. Eşitlik formunda; Gerçek Çıktı/Beklenen Çıktı

Etkinlik (Efficiency)

Sistemin doğru kaynakları doğru şekilde kullanma derecesidir.

Eşitlik formunda; Gerçekleşen Kaynak Tüketimi/Tahmini Kaynak Tüketimi

Kalite (Quality)

Kaydos ile Sink ve Tuttle, kaliteye farklı açılardan yaklaşmaktadır. Kaydos, kalitenin müşteri beklentisine bağlı olduğunu vurgulamakta,

1) Tasarım Kalitesi, 2) Uygulama Kalitesi olmak üzere iki geniş gruba ayırmaktadır. Tasarım kalitesi; bir ürünün veya hizmetin işlevlerini, özelliklerini ve estetiğini yansıtırken Uygulama Kalitesi; bir ürün veya hizmetin müşteri beklentisini ne kadar iyi karşıladığını gösterir. Dolayısıyla, Uygulama kalitesi bakımından düşük olan yüksek tasarım kalitesine sahip bir ürün olabilir.

Öte yandan Sink ve Tuttle, Kaliteye süreç açısından bakmışlardır. Onlara göre kalite aşağıdaki beş kalite kontrol noktasına göre incelenebilir ve tanımlanabilir;

1) Üst sistemlerin seçimi ve yönetimi 2) Girdi kalite güvencesi

3) Süreç içi kalite yönetimi 4) Çıktı kalite güvencesi ve

5) Müşteri memnuniyetinin proaktif ve reaktif güvencesi.

Bu yaklaşım Balance Scorecard kavramıyla uyumlu olup, burada, yönetimin mali sonuçlar dışında düşünmesi gereken diğer faktörler vardır.

Verimlilik (Productivity)

Belirli bir sistemdeki çıktı miktarları ile bu sistemdeki girdi miktarları arasındaki ilişkidir. Eşitlik formunda; Çıktı/Girdi.

Kaydos, Sink ve Tuttle, kalitenin verimlilik denkleminde hem pay hem de paydayı etkileyen bir özellik olduğu görüşüne sahiptir.

Kaydos Girdilerin sadece doğrudan maliyetler yerine, çıktılara katkıda bulunan her şeyi kapsaması gerektiğini söylemiştir. Zaman geçtikçe, bir dizi araştırma, doğrudan maliyetlerin toplam maliyetler içindeki oranının düştüğünü ortaya koymuş, Verimlilik hesaplanırken genel giderlerin dikkate alınması gerektiği gerçeği önem kazanmıştır.

İş Yaşamının Kalitesi (Quality of Work Life)

İnsanların işleri, kazanımları, çalışma koşulları, işverenleri, ücretleri ve iş arkadaşları konularında ne hissettiklerinin bir ölçüsüdür.

İş doyumu, ciro, devamsızlık ve örgütsel bağlılık, İş Yaşamı Kalitesinin örnek göstergeleridir.

İnovasyon

(İnnovation) ^{İçsel ve dışsal değişimleri başarıyla öngörmek ve yanıtlamak üzere ürün, hizmet ve} süreçlerin dönüştürülmesindeki yaratıcı süreçlerdir.

Kârlılık (Profitability)

Gelirler ve maliyetler arasındaki ilişkiyi inceleyen ölçütler dizisidir. Kârlılık, fiyatların iyileştirilmesi ve verimlilik kazanımları ile sağlanmaktadır.

Kaynak: Sink vd. (1984: 267-268), Suwansaranyu ve Phusavat (2002: 56)

Sink vd. (1984) temel performans kriterlerinin birbirinden bağımsız olmadığını ifade etmişler ve kriterler arasındaki ilişkiyi aşağıdaki şekille açıklamışlardır.

Kaynak: Sink vd. (1984: 268)

Şekil 1.11 Yedi temel performans göstergesi arasındaki nedensellik ilişkisi

Şekil 1.11 incelendiğinde; etkililiğin, etkinlik ve kalite faktörleri üzerinde etkili olduğu, bu faktörlerin çıktısı olan verimliliğin, pazar, fiyatlar ve ekonominin genel durumu gibi işletme tarafından doğrudan kontrol edilemeyen dış düzenleyicilerin de müdahalesiyle işletmenin kârlılığını şekillendirdiği görülmektedir. Kârlılık bir işletmenin başarısı yani varlığını sürdürebilmesi ve gelişebilmesindeki temel anahtardır. Geri kalan diğer iki temel değişken olan çalışma yaşamının kalitesi ve inovasyonun ise tüm diğer temel değişkenlere etki eden önemli bir pozisyonda olduğu görülmektedir.

Yukarıda açıklanan yedi ölçüt dışında, farklı yaklaşımlarda esas alınan farklı ölçütlere Tablo 1.13’te yer verilmişti. Bu ölçütlerden başta esneklik olmak üzere, büyüme, stoklar, bakım yönetimi, çevresel etkiler gibi kavramların günümüz rekabet koşullarında işletme performansı üzerinde etkili olduğu görülmektedir. Üretim operasyonları yönetimi için temel performans göstergeleri ile ilgili standartların geliştirilmesi konusunda Uluslararası Standartlar Örgütünün [ISO] işbirliği yaptığı kuruluşlardan olan Üretim İşletme Çözümleri Derneği (Manufacturing Enterprise Solutions Association-[MESA]) (ISO, 2018), (MESA, 2018), güncel ihtiyaçlar doğrultusunda geliştirilen performans kriterlerini sekiz başlık altında toplar (Davidson, 2013);

• Kalite, • Etkinlik, • Stok, • Uygunluk, • Bakım, • Esneklik ve Yenilik, • Maliyetler ve Kârlılık.