DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
4.2. Kültür varlığı kaçakçılığının nedenleri 1 Yurtiçinde
Kaynak ülkeler topraklarında daha önce hüküm sürmüş medeniyetlere ait olan kültür varlıklarının gelecek nesillere aktarılması ve çıkarıldıkları veya bulundukları ortamda kültür bütünlüğü içerisinde korunması bilinci, kaynak ülkelerde henüz tam olarak yaygınlaşmamıştır. Kültür varlıklarının tarihsel, sanatsal ve bilimsel açıdan değerli olmalarının farkında olmayan, koruması gerektiği bilincine sahip olmayan bireyler, ülkelerinin ekonomik koşullarına bağlı olarak kısa yoldan para kazanmaya yönelmektedirler97.
Kaynak ülkelerde, Kültür Bakanlığı’nın genel bütçe içindeki yerinin çok az olması nedeniyle bakanlığa bağlı birimlerde donanıma, onarıma ve korumaya98 ilişkin harcamalarda ve eski eser satın alımlarında kaynak sıkıntısı çekilmektedir.
Yurtiçinde yasadışı yollarla elde edilen kültür varlıklarına yüksek fiyat veren kültür varlığı tacirleri yurtdışında kültür varlığı pazarlarının oluşturulmasına ve bu eserlerin yüksek fiyatlarla alıcı bulmasına neden olmakta, bu girişim, vatandaşların müzelere eser getirmelerini engellemekte ve kültür varlıklarının yurtdışına kaçırılmasına yol açmaktadır.
Kaynak ülkelerde bakanlığa bağlı müze ve ören yerlerinde koruma, güvenlik görevlisi ve bekçi sayısı yetersizdir. Koruması yetersiz müzelerde, ören yerleri ve arkeolojik alanlarda yapı1an hırsızlık ve tahribatlar gün geçtikçe artmaktadır. Aynca arkeolog, prehistoryen, etnolog, filolog, antropolog, sanat tarihçisi, yazıtbilimci, sümerolog, hititolog, nümizmat, paleontolog ve benzeri meslek gruplarından olan ihtisas elemanları yeterli olmaması yasadışı hareketin boyutlarının daha da artmasına kolaylık sağlamakltadır.
97 Acar, Özgen, Tykhe’nin kaderi İstanbul.24 Eylül 2001, Cumhuriyet. 2000 yılında Uşak’ın Banaz İlçesi, Ahat Köyünde arkeologların kurtarma kazısında bulmalarından ve jandarmaya emanet etmelerinden 5 gün sonra çalınan Kader Tanrıçası Tykhe mozaiği, Emniyet Müdürlüğü Mali Şube dedektifleri tarafından İstanbul’da ele geçirildi.
98 Acar, Özgen, Başsız heykelin başına gelenler, Cumhuriyet, 26 Mayıs 1989. Erdek Müzesi’nden 5 yıl önce çalınan 2533 yıllık eser New York’ta bulundu. Amerikan Arkeoloj i Enstitüsü’nün yayımladığı derginin Yaz- 1987 tarihli sayısında yer alan genç erkek heykelinin önden görünüşü, eserin çalıntı olduğunun kanıtlanmasında büyük yarar sağladı.
4.2.2. Yurtdışında
Günümüzde, yurtdışında Avrupa ülkelerinde ve ABD'de çok sayıda Anadolu kökenli kültür varlığı bulunmaktadır99. Kültür varlığı kaçakçılığını teşvik eden ve cazip kılan yurtdışından gelen taleplerdir. Bulunduklan ortamda kültür bütünlüğü içerisinde tarihsel ve bilimsel olarak betimlenebilen kültür varlıklarının tek başına herhangi bir müzede veya koleksiyonda bulundukları zaman tarihsel süreç içinde değer1endirilmeleri oldukça güçtür. Avrupalıların kendi medeniyetlerini arama ve öğrenme isteği, kü1türel miras açısından zengin Akdeniz ülkelerindeki kültür varlıklarının Avrupa'ya ve ABD'ye taşınmasına neden olmaktadır. Yasadışı olarak götürdükleri kültür varlıklarıyla müzelerini eğitim merkezi haline getirmişlerdir100.
Vergi sisteminin katı olduğu ABD gibi ülkelerde sanat eserleri ve tarihi eserlerin müzelere bağışlanması yolu ile sağlanan vergi indirimleri, eser için kaçakçılara ödenen miktardan çok daha fazla kazanç sağlamaktadır. Böylece elde ettiği eseri müzelere hibe eden kişi, vergi indiriminden büyük çıkar sağlamaktadır. Yurtdışındaki bu vergi muafiyeti tarihi eser kaçakçı1ığına pazar yaratmakta, bunu desteklemektedir. Bu sayede özel kurumlar da kültürel miras açısınan zengin ülkeler de gizli taleplerini sürdürmeye devam etmektedirler.
Eski eser kaçakçılığının diğer ülke dışı nedenleri arasında, yabancı müzelerin ve koleksiyoncuların yüksek satın alma gücü, yabancı müzelerin “tarihsel kökenlerinin örneklerine” sahip olma isteği101, yabancı müzelerin ortak “tarihsel kültür mirasından” pay alma isteği, elde edilen örneklerin uluslararası “kültür etkisinin”çok yüksek olması,
99 Tosun, Murat, “Onarıma Gitti, 86 Yıldır Dönmedi”, Hürriyet, 5 Kasım 2003.
100 Arkeoloji Haberleri. Yüzyılın Definesi Elmalı Sikkeleri Yurda Döndü, Arkeoloji ve Sanat, Sayı:90, s. 47, Mayıs-Haziran 1999
101 Latacz, Joachim, Troia, Bir Dönemin Sırlarını Çözüyor. Arkeoloji, Sayı, 752, sayfa 18. Troia’nın Avrupa için anlamı: M.Ö. 8. yüzyılda Homeros’un İlyada’yı oluşturduğundan beri, Troia, bütün Avrupa için kültürel ve politik açıdan özdeşleşme noktasını oluşturuyordu. rel ve politik açıdan özdeşleşme noktasını oluşturuyordu. Unan kültüründe sadece tarihçiler (Heredot, Thukydides) değil, aynı zamanda şairler de (Sappho ve Alkaios, Stesichoros, Simonides, Pindaros; Attik dram ve özellikle Eoripides) troia savaşının gerçek olduğunu kanıtlamaya çalışmışlardır. Aineias mitosu ile anılan Troia, Roma kültürünün kendi ideolojik kimliğini bulmasında başlangıç noktasını oluşturuyordu. Hanedan mensuplarından olan Aineias, babası Ankhises ve oğlu Askanios ile birlikte yanan Troia’dan İtalya’ya kaçar ve dolaylı olarak “İkinci Roma Troia’sının” kurucusu olur. Roma 1000 yıl sonra bütün Yunanistan’ı kendi topraklarına katmasıyla, eski mağlupları galip yapar.Ortaçağda Avrupa’nın tümü troia Destanı ile Troia hakkındaki romanları okur. Yakın tarihte de Avrupa asillerinin tamamı Romalılardan oluşuyordu. Bu kök arayışı günümüzde de sergilerle, kitaplarla aranıp belgelenmeye çalışılmaktadır.
uluslararası sanatsal ortam oluşturması, turizmde büyük bir çekiciliğe yol açması, yabancı ulusların yasal düzenlemelerinin ülkelerine “eski eser” girişine uygun olması, bireylerin toplumsal konumda kültürel kaygı nedeniyle ayrıcalık elde etme isteği sayılabilir.
Bunlardan başka olarak kişilerde gelişen koleksiyonculuk tutkusu ve yatırım anlayışı, konuyla ilgili uluslararası kuruluşların etkin çalışamaması, üye devletler arasında alım gücü yüksek olanların menfaat gözetmeleri, ikili antlaşmalarda konunun gereğince vurgulanmaması, sorunu paylaşan ülkeler arasında işbirliğinin örgütleşmemesi, ülke yönetimin ekonomik ve siyasal yönden zayıf düşmesi sonucu hak arayacak gücü gösterememesi ileri sürülmektedir.
Yurtdışına kaçırılan kültür varlıklarının kendi ülkelerine iadesi konusunda olumlu yaklaşım sergileyen uluslararası düzenlemeleri kültürel miras açısından zengin bazı ülkeler imzalamış, bazı pazar ülkeleri ise imzalamamıştır. Ancak mevcut anlaşmalann da bu sorunun çözümünde fazla bir yaptırım gücü bulunmamaktadır.
BEŞİNCİ BÖLÜM
KÜLTÜR VARLIKLARININ ULUSLARARASI HUKUKTA