Köle sahiplerinin Ankara halkı içerisinde hangi konumu teĢkil ettiklerini isimlerinin önlerine gelen sıfatlardan anlamak mümkündür. Bu sıfatlara baktığımız zaman, köle sahiplerinin dini, mesleği, sosyal statü ve zümrelerini görebiliriz. Sicillerde yer alan kiĢilerin isimlerinin baĢına veyahut sonuna titizlikle yazılan ünvanlar el-Hac, es- Seyyid, ġeyh, Halife, Çelebi, Molla, Ağa, Bey, Efendi, Kadı ve esnaf taifesinden muhtelif meslek isimleridir.
Ankara Ģer„iyye sicillerinde el-Hac ünvanı bulunan birçok köle efendisi bulunmaktadır. “El-Hac” ünvanı, bu ünvan ile anılan kiĢinin hacca gittiğini gösteren bir sıfattır. Ġslam dininin temel ibadetlerinden biri olan hac, belli bir mal varlığı olan kiĢilere farzdır. Hac yolculuğunun uzun ve meĢakkatli olması, aynı zamanda maddi imkânsızlıklar hac yolculuğunu büyük oranda engellemiĢtir. Hac vazifesini yerine getiren kiĢilerin ise toplumda belli bir saygınlık kazandığı söylenebilir.527
Ġncelenen sicillerde yer alan tereke kayıtlarında, terekesinde köle geçen 93 kiĢiye rastlanılmıĢtır. Bunlardan 24‟ü hac görevini tamamlamıĢ ve “el-Hac” ünvanını almıĢtır. Bu 24 kiĢiden 12‟sinde baĢka meslek veya ünvanlar da bulunmaktadır. Sadece el-Hac ünvanı bulunan efendiler aĢağıdaki tabloda gösterilmiĢtir.
Tablo 3.1. Terekelerde Yalnızca “El-Hac” Ünvanı Bulunan Efendiler
526 AġS, nr. 101, s. 157, h. 502; H. 1138/ M. 1725; nr. 101, s. 8, h. 18, H. 1137/ M. 1724; nr. 125, s. 61, h. 128; H. 1158/ M. 1745; nr. 107, s. 69, h. 157; H. 1142/ M. 1730.
527 Ömer Demirel, 1700-1730 Tarihlerinde Ankara‟da Ailenin Niceliksel Yapısı, Belleten, Cilt LIV, Sayı 211, 1990, 947.
1 El-Hac Benî ibn-i el-Hac Ömer
(Tüccar)
5 El-Hac Süleyman b. Yusuf
9 El-Hac Mehmed b. el- Hac Abdi
2 El-Hac Receb ibn-i Abdülkerim
6 El-Hac Abdullah b. Mahmud
10 El-Hac Ahmed b. Mahmud
3 El-Hac Hüseyin 7 El-Hac Hüseyin b. Hasan 11 El-Hac Ahmed b. Mustafa b. Abdullah 4 El-Hac Ali b. Mustafa 8 El-Hac Ġbrahim b. Osman
12 El-Hac Ali b. el- Hac Mustafa
103
Köle sahiplerinin isimlerinin önüne gelen baĢka bir ibare de “es-Seyyid” terimidir. Es-Seyyid; Hz. Peygamber‟in soyundan gelenleri nitelemek için kullanılan bir terimdir.528 Es-Seyyid ünvanlı birçok köle efendisi bulunmaktadır. Terekelerde geçen köle sahiplerinin 18‟i es-Seyyid‟dir. Bunların 16‟sı Bey, Ağa, Çelebi, Efendi ve el- Hac gibi ünvanlar önünde yer almaktadır. Terekelerde yalnızca es-Seyyid ünvanı bulunan efendiler; Es-seyyid Ebubekir ve Es-seyyid Mehmed‟dir.
Terekelerde ehl-i ilm zümresi içerisinde yerini alan köle sahipleri de mevcuttur. Bunlardan 4‟ü Molla, 1‟i Halife, 11‟i de Efendi‟dir. Efendi ünvanına sahip 11 kiĢiden 7‟si “es-Seyyid” ünvanı ile birlikte kullanılmıĢtır. Bunun yanı sıra EĢraf-ı kudatdan Mimarzâde Abdullah Efendi ibn-i Mehmed Efendi ve Liva-yı Ankara‟da Yaban Abad kazasının kadısı ġaban Efendi ibn-i Abdullah‟da terekelere yansıyan köle efendilerindendir.
Tablo 3.2. Terekelerde Yalnızca “Ehl-i Ġlm” Ünvanı Bulunan Efendiler
1 Molla Salih b. Mahmud 3 Molla Osman b.
Ġbrahim 5
Mehmed Halife b. el- Hac Ġsmail
2 Molla Mustafa b. Abdullah (Tüccar)
4 Molla Ali b. Hasan 6 Ahmed Efendi ibn-i el-Hac Müsli Efendi
7 KeĢzade Ahmed Efendi
ibn-i Muhammed
Ġncelenen terekelerde geçen baĢka bir ünvan da “çelebi”dir. Osmanlı toplumunda çelebi ünvanının kullanımı değiĢiklik göstermiĢtir. Önceleri ilim sahipleri ve padiĢah çocukları tarafından kullanılan bu ünvan daha sonraları soyluluk, zenginlik, bilgelik ve saygınlığı nitelemek amacı ile kullanılan sosyal bir statü ibaresi haline gelmiĢtir.529
Terekelerde çelebi ünvanına sahip 12 köle sahibi bulunmaktadır. Bunlardan sadece çelebi ünvanı kullanan köle efendileri; Ġbrahim Çelebi b. el-Hac Mehmed, Hasan Çelebi b. Mustafa ve Ali Çelebi ibn-i Mehmed‟dir. Diğer kiĢilerin isimlerinin önünde ya da sonunda meslek veya ünvanlar yer almaktadır. Çelebinin yanı sıra es-Seyyid ünvanına sahip 5 kiĢi vardır. Bunun içerisinden 1‟i çelebi ve es- Seyyid ünvanının yanı sıra el-Hac ünvanlarına da sahiptir. Bunun dıĢında 2 kiĢi
528 Mustafa Sabri KüçükaĢçı, Seyyid, DĠA, Cilt XXXVII, Ġstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009, 40. Ayrıntılı bilgi için aynı esere bkz.
529
104
mesleği ile birlikte geçerken, 1 tanesi de (Halil Çelebi Ali Ağa) ehl-i örf zümresindendir.
Terekelerde Ehl-i örf zümresinden olan 24 köle efendisi mevcuttur. Bunlardan 11‟i ağa ünvanı kullanmaktadır. Ağa ünvanı kullanan 11 kiĢiden 3‟ünde değiĢik ünvanlar da vardır. Terekelerde beĢe ünvanına sahip 13 kiĢi bulunmaktadır. Bunların 3‟ü hac görevini icra etmiĢtir. 2‟si ise beĢenin dıĢında meslek ünvanını da kullanmaktadır. Bey ünvanlı ise 1 kiĢi bulunmakla birlikte hem el-Hac hemde es-Seyyid ünvanlarını da taĢımaktadır.
Tablo 3.3. Terekelerde Yalnızca “Ehl-i Örf” Ünvanı Bulunan Efendiler
1 Ahmed Ağa
ibn-i Süleyman ÇavuĢ
5 Mustafa Ağa 9
Süleyman Ağa 13 Ġbrahim BeĢe ibn-i
Ġsmail
2 Yusuf Ağa ibn-
i Abdülcabbar 6 Mehmed Ağa ibn-i el-Hac Mahmud 10 Ahmed Ağa ibn-i Mehmed 14 Abdullah BeĢe ibn-i Ebubekir
3 Ali Ağa ibn-i
Mustafa Ağa
7 Süleyman Ağa
ibn-i Halil
11 Mehmed BeĢe b. Hüseyin
15 Ali BeĢe ibn-i
Abdullah
4 Musa BeĢe ibn-
i Arslan
8 Ġbrahim BeĢe
ibn-i Abdülkerim
12 Halil BeĢe ibn-i
Ġbraham
16 Abdürrahim BeĢe
b. Mehmed Efendi
Terekelerde hiçbir ünvanı bulunmayan kiĢiler de vardır. 93 terekede yer alan köle efendilerinin (erkek) 10‟u ünvansız, 1‟i sadece mesleği ile yer almıĢtır. Ünvansız köle efendilerinden 2‟si gayr-i müslimdir. Bunların ünvanları olmasada köle sahibi olacak kadar maddiyatları olduğu söylenilebilir.
Tablo 3.4. Terekelerde Ünvansız ya da Yalnızca Meslek Ünvanı Bulunan Efendiler
1 Hüseyin b. el-Hac
Nureddin
5 Ali b. Mahmud 9 Alemdar Ġbrahim ibn-i
Hacı Mehmed 2 Dürzi Hüseyin b. Ahmed 6 Ġsmail b. Aldurrahman 10 Ahmed b. Mehmed (5 kölesi var)
3 Ali b. el-Hac Ġsmail 7 Mustafa b. Ali 11 Mustafa b. Hasan
4 MenuĢoğlu Serkez
veled-i Kirkor
8 Arton veled-i Ağop
105
Bununların dıĢında köle sahibi 10 kadın terekesi mevcuttur. Kadınların 4‟ünün ġerife530
ünvanı vardır.
Tablo 3.5. Terekelerde Yer Alan Kadın Efendiler
1 ġerife Zeliha bint-i
el-Hac Ġsmail
5 Rafia Kadın bint-i
Mehmed Efendi
8 AiĢe bint-i Ahmed 2 ġerife Hanife bint-i
el-Hac Babazâde es-Seyyid el-Hac Abdullah Efendi
6 AyĢe bint-i el-Hac
Hamza 9
AiĢe bint-i el-Hac Hüseyin
3 ġerife Saliha Kadın
bint-i es-Seyyid Mustafa Efendi
7 Gülbeyaz bint-i
Abdullah
10 ġerife Sabire bint-i el-
Hac Mehmed
4 ġerife bint-i
Ġbrahim
Tablo 3.6. Terekelerde Birden Çok Ünvanı Bulunan Köle Efendileri
1 Es-Seyyid Ali Çelebi b. Sefer 2 Es-Seyyid Fakrullah Efendi ibn-i es-Seyyid Mustafa Efendi 3 El-Hac Hüseyin BeĢe ibn-i Halil
4 El-Hac Ġbrahim Ağa 5 Muhubbezâde es-Seyyid Mustafa Efendi ibn-i Ahmed Ağa 6 Es-Seyyid Nasuh Efendi ibn-i es-
Seyyid Ali 7 Esirci el-Hac Osman b. el-Hac Süleyman 8 Tütüncü el-Hac Ġsmail 9 Hafızzâde es- Seyyid Ebubekir Efendi ibn-i es- Seyyid Mustafa
Efendi
10 Es-Seyyid Ġbrahim Çelebi ibn-i Es-
Seyyid Ahmed
11 Tüfekçi el-Hac
Zeynel Abidin b. Mehmed
12 Es-Seyyid el-Hac Minnet Ağa ibn-i
Ali
13 Hopazâde es-
Seyyid Mustafa Efendi
14 Es-Seyyid Mustafa Çelebi ibn-i Ġshak
Efendi
15 Es-Seyyid el-Hac Ġbrahim Çelebi ibn-i es-Seyyid el-
Hac Hasan Hüseyin
16 Es-Seyyid el-Hac Ali Bey ibn-i
Süleyman 17 Es-Seyyid ġaban Çelebi b. el-Hac Ali 18 Es-Seyyid Abdülgaffar Çelebi ibn-i Mehmed 19 Tütüncü el-Hac Ġsmail b. Ramazan 20 Es-Seyyid el-Hac Mehmed 21 Es-Seyyid Halil Efendi ibn-i el-
Hac Ġbrahim
22 Abdülkerimzâde
es-Seyyid Fazullah Efendi
23 El-Hac Ömer BeĢe ibn-i Hasan
24 El-Hac Veli BeĢe ibn-i Abdullah 25 EĢraf-ı kudatdan Mimarzâde Abdullah Efendi ibn-i Mehmed Efendi 26 Kahveci Ġbrahim
Çelebi 27 Mumcu Ali Çelebi ibn-i Mustafa
28 Halil Çelebi Ali
Ağa
29 Liva-yı
Ankara‟da 30 Topçu Serdengeçti Ağası Hasan Ağa 31 Taifesinden Bekçiler
32 Alemdar Mehmed BeĢe
530 1. ġerefli, mübarek, kutsal. 2. Soylu temiz. 3. Hz. Muhammed‟in torunu Hasan‟ın soyundan gelenlere ve Mekke emirlerine verilen ünvan; Develioğlu, 1157.
106 Yaban Abad Kazasının Kadısı ġaban Efendi ibn-i Abdullah
ibn-i Mehmed Ahmed BeĢe b. Abdullah(Tüccar)
ibn-i Resul Halife
Yukarıdaki tablolardan da anlaĢıldığı üzere terekelerde yer alan köle efendilerinin çoğu varlıklı kiĢilerdir. Genel olarak Ankara Ģer„iyye sicillerine yansıyan köle davalarına bakıldığında da manzara değiĢmemektedir. Davalarda umumiyetle köle sahipleri531 ünvanlı kiĢilerdir. Ankara‟nın ileri gelenlerinden Abdülkerim Efendizâde
eşref‟ül kudat saadetlü es-Seyyid el-Hac Mehmed Emin Efendi es-Seyyid İbrahim Efendi ve liva-yı Ankara Mütesellimi olan es-Seyyid el-Hac Hüseyin Ağa b. es-Seyyid İbrahim Ağa sicillere yansıyan bir baĢka köle sahipleridir.
Ġncelenen defterlerde yer alan köle alıĢveriĢlerinde umumiyetle ünvanı olmayan gayrimüslimler532
köle satın almaktadır. Bu gayrimüslimlerin durumu iyi veya orta halli olacak ki köle besleyebilecek veya alabilecek durumları olsun.