ISO 14000 Çevre Yönetim Sistemi Serisi ve Gelişimi

Çevresel problemlerin gün geçtikçe daha da artması ve çevreyi korumanın öneminin gün geçtikte daha fazla anlaşılası, tek taraflı ulusal düzeyde yasaların gücünün yetersizliğinin, uluslararası düzeyde çevrenin korunmasına yönelik çabaların gerekliliğinin anlaşılmasına neden olmuştur. Sadece yasal düzenlemelerle endüstriyel kazaların engellenemeyeceği anlaşılmış (Georgiadou ve Tsiotras, 1998: 287), birçok gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerdeki çevre kuruluşları çevreyi koruma adına sadece yasalarla sınırlı kalmayarak geleneksel yapıdaki kanunların yerine yeni yaklaşımlar ve standartlar belirlemeye başlamışlardır (A World Bank Policy Research Report, 2000: 1-2).

İşletmelerde yasalara uyumluluğunun yanında, çevre performanslarını arttırmak için düzenli ve sistematik bir şekilde belirli bir standartta çevresel değerlerinin yönetilmesi gerekliliği düşüncesine inanmaya ve yasaların çevresel performanslarını arttırmak için minimum düzeyde etkili olduğunu düşünmeye başlamışlardır (Richards, 1994: 16). Çevresel performanslarını geliştirmek belirli bir standarda uyum düşüncesi ilk olarak içerisinde bazı prensiplerin olduğu çevresel rehberlerle başlanmış, daha sonra ulusal düzeyde gönüllü çevre kuruluşlarınca 1990’lı yıllarda çevre yönetim sistemi standartları hazırlanmaya başlanmıştır. İngiltere, Fransa, Kanada, İspanya gibi birçok ülkede standartlar hazırlanmıştır. Birbirlerine benzer olan bu standartlar, ülkeler ararsındaki ticareti engellememesi için tek ve uluslararası nitelikte bir standart haline dönüşmesi gereksinimi

117 duyurmuştur. ISO 9000 kalite yönetim sisteminin başarısı, ISO 14000 çevre yönetim sistemi serisini tetiklemiş ve 1996 yılında ISO 14000 serisi yayınlanmıştır (Boiral ve Sala, 1998: 57; Elefsiniotis ve Wareham, 2005: 208-209).

Uluslararası bir standart olan ISO 14000 çevre yönetim sistemi serisi, yönetim sistemleri (genel işletme faaliyetlerinin içerisine çevresel konuların entegre edilmesi ve sistemin geliştirilmesi), işlemler (doğal kaynakların kullanılması, enerji tüketimi ve kazaların sayısı) ve çevreyle ilişkili sistemler (emisyonların ve atıkların ölçümü, değerlendirilmesi ve yönetimi) şeklindeki işletmelerin sorumlu olduğu konularda uluslararası ölçüm seti sunmaktadır (Handfield ve diğerleri, 1997: 297- 298). Hangi seviyede işletme olursa olsun, çevre koruma kriterleri ile entegre edilmiş, işletmenin çevre yönetim sistemi performansını yükseltmek için işletmelere ölçüm araçları sunarak, sertifikasyon ile işletmelerin şeffaflığını, verdiği taahhütlerin tutulmasını ve organizasyonların performanslarının izlenmesini sağlamaktadır (Georgiadou ve Tsiotras, 1998: 286). Çevre yönetimi için çeşitli ve kapsamlı yaklaşımlar sunarak, çevresel denetleme, etiketleme, çevresel performans değerlendirme, hayat boyu değerlendirme, terim ve tanımlamalarına yer verir (Boiral ve Sala, 1998: 58).

ISO 14000 çevre yönetim sistemi serisi, kalite standartları olması ve spesifik bir şekilde ürün kalitesine odaklanmaması yönünden ISO 9000 standartlarına benzerlik göstermektedir. Bu bağlamda ISO 14000 serisi, işletmeler tarafından çevresel sorumluluklarının ve çevresel etkilerini yönetmek için tercih edilirler (Elefsiniotis ve Wareham, 2005: 209). ISO 14000 serisi, işletmelerin çevre yönetim sisteminin gerekliliklerinin karşılanması için karşılaştıkları çevresel konuların belirlenmesini ve yönetilmesini, amaçların, önceliklerin, sorumlulukların belirlenmesini, ölçümlerin değerlendirilmesi, raporlanması ve verilen taahhütlerin yetkili bir kuruluş tarafından doğrulanmasını içermektedir (Yüksel, 2002: 49).

ISO 14000 serisi, altı farklı alanı kapsayacak şekilde (Babakri ve diğerleri, 2004: 633), organizasyon ve süreç standartları ve ürünlere ve hizmetlere yönelik standartlar olmak üzere iki ana gruptan oluşmaktadır. İlk grup işletme içerisinde

118 çevre yönetim sisteminin uygulanmasına yönelik olmakla beraber, ikinci grup ürünün çevre nitelikleri analizinin gerçekleştirilmesi için oluşturulmuştur. ISO 14000 serisi, çevre yönetim sistemleri ve çevre yönetim araçları ile ilgili belgelerden oluşmaktadır. ISO 14000 serisi şekil 9’de verilmektedir (Yüksel, 2002: 57).

Şekil 9. ISO 14000 Serisi

Kaynak: Yüksel, 2002: 57.

İşletmelerde çevresel amaçları başarmak için oluşturulan ISO 14000 serisi, çevresel konularını yönetmek ve çevre performansının değerlendirilmesi için gerekli yönetim araçlarını sunmaktadır. Bu yönetim araçları, hammadde kullanımlarını azaltarak, enerji tüketimlerini azaltarak, proses etkinliğini sağlayarak, atık üretimini azaltarak, bertaraf etme maliyetlerini düşürerek ve kaynakların yeniden kullanılmasını sağlayarak işletmelere önemli ekonomik faydalar sağlamaktadır. Organizasyon ve süreç standartları ve ürünlere ve hizmetlere yönelik standartlar olarak iki ana gruba ayrılan ISO 14000 serisi Planla-Uygula-Kontrol Et-Önlem Al (Plan-Do-Check-Act cycle (PDCA)) döngüsü mantığıyla oluşturulmuştur (ISO, 2009: 8). Şekil 9’e göre ve Planla-Uygula-Kontrol Et-Önlem Al döngüsüne göre ISO 14000 serisi tablo 28 ve tablo 29’da verilmektedir.

ÇEVRE YÖNETİMİ Çevre Yönetim Sistemi Çevre Denetimi Çevre Performans Değerlendirme Organizasyon ve Süreç Standartları Hayat Boyu Değerlendirme Çevre Etiketleme Ürün Standartlarında Çevre Boyutları Ürünlere ve Hizmetlere Yönelik Standartlar

119 Tablo 28. ISO 14000 Çevre Yönetim Sistemi Serisinin Kapsamı

Organizasyon ve Süreç Standartları Çevre Yönetim

Sistemi

ISO 14001 Çevre Yönetimi-Çevre Yönetim

Sistemleri-Özellikler ve Kullanma Kılavuzu.

ISO 14004 Çevre Yönetimi-Çevre Yönetim

Sistemleri-Prensipler, Sistemler ve Destekleyici Teknikler için Genel Kılavuz.

Çevre Denetimi

ISO 14010 Çevre Yönetimi-Çevre Denetim Kılavuzu

ISO14011 Çevre Yönetimi-Çevre Denetim Kılavuzu Denetim Usulü-Çevre Yönetim Sistemlerinin Denetimi

ISO 14012 Çevre Yönetimi-Çevre Denetimi için Kılavuz-Çevre Denetçilerinin Sahip Olması Gereken Özellikler.

Çevre Performans Değerlendirme

ISO/DIS 14031 Çevre Yönetimi-Çevre Performansını Değerlendirme-Kılavuz

ISO/TR 14032 Çevre Yönetimi-Çevre Performansını Değerlendirme-ISO 14031 Kullanımı ile İlişkin Örnek Çalışmalar

Ürünlere ve Hizmetlere Yönelik Standartlar Çevre Etiketleme

ISO 14020 Çevre Etiketleme-Çevre ile İlgili Etiketlemenin Temel Prensipleri

ISO/DIS 14021 Çevre ile İlgili Etiketleme-Çevre ile İlgili İddiaların Özbeyanı- Terimler ve Tarifler

ISO/FDIS 14024 Çevre Etiketleme-I.Tip Çevre Etiketleme-İlkeler ve Usuller

Hayat Boyu Değerlendirme

ISO 14040 Çevre Yönetimi-Hayat Boyu Değerlendirme-Prensipler ve Çerçeve

ISO 14041 Çevre Yönetimi-Hayat Boyu Değerlendirme-Amaç ve Alan Tanımı ve Envanter Analizi

ISO/CD 14042 Çevre Yönetimi-Hayat Boyu Değerlendirme-Hayat Boyu Etki Değerlendirme

ISO/DIS14043 Çevre Yönetimi-Hayat Boyu Değerlendirme-Prensipler ve Yorumlama

ISO/TR 14048 Çevre Yönetimi-Hayat Boyu Değerlendirme- Hayat Boyu Değerlendirme Veri Belgelendirme Düzeni

ISO/TR 14049 Çevre Yönetimi-Hayat Boyu Değerlendirme-ISO 14041

Uygulamasına İlişkin Örnekler

Ürün Standartlarında Çevre Boyutları

120

Kılavuz 64 Ürün Standartlarında Çevre Boyutlarının Dahil Edilmesinde Kılavuz

ISO 14061 Ürün Standardı Gelişme Kaynak: Yüksel, 2002: 58.

Tablo 29. Planla-Uygula-Kontrol Et-Önlem Al Döngüsü ile Sınıflandırılan ISO 14000 Serisi

PLANLA UYGULA KONTROL ET ÖNLEM AL

Çevre Yönetim Sistemi Uygulamaları Hayat Boyu Değerlendirme ve Çevresel Konuların Yönetimi Çevre Performans Değerlendirmesi ve Çevre Denetimi Çevresel Taleplerin ve Bildirgelerin Kullanılması

ISO 14050:2009 ISO 14040:2006 ISO14015:2001 ISO 14020:2000 ISO 14001:2004 ISO 14044:2006 ISO 14031:1999 ISO 14021:1999 ISO 14004:2004 ISO/TR 14047 ISO 19011 ISO 14024:1999

ISO/DIS 14005 ISO/TS 14048 ISO 14025:2006

ISO/AWI 14033 Ürün ve ürün Standartlarında Çevresel Konular Sera Gazlarının Performansının Değerlendirmesi

ISO Kılavuz 64 ISO/TR 14049 ISO 14064-2006 ISO 14063:2006 ISO/CD 14006 ISO/CD 14051

ISO/WD 14045

ISO 14065:2007

Sera Gazlarının Yönetimi

ISO/TR 14062 ISO 14064-2006 ISO/CD 14066

ISO/WD 14067

ISO/AWI 14069

Kaynak: ISO,2009: 9-10.

ISO 14000 serisi birbirleriyle bağlantılı ve birbirlerine kılavuzluk eden standartlardır. ISO 14001 çevre yönetim sistemi için gerekli olan çevresel denetim, çevresel performans ölçüm ve değerlendirme, ürünlerin etiketlenmesi, çevresel beyanlar ve ürün ve hizmetlerin çevresel boyutları, terim ve tanımlamalara dair açıklamalar diğer ISO 14000 standartlarında tanımlanmaktadır.