İtme – Çekme Teorisi

İlk olarak bu kuramın formülünü ve içeriğini 1966’da “Göç Teorisi” çalışmasında ortaya koyan Everett Lee, bireylerin göç kararını vereek göç sürecini başlatmasında çeşitli faktörlerin etkili olduğunu belirtmektedir (Lee, 1996: 50-51). Bunlar; menşe (yaşanan yer) ile gidilecek yere ilişkin olumlu olumsuz faktörler, nötr faktörler ve değişime açık olmak gibi kişilik özellikleri ile uzaklık, göç yasaları gibi araya giren engellerdir.

Uluslararası göçün nedenlerine yoğunlaşan konusunda etkili olan klasik göç kuramı olan bu teori, uluslararası göç, köken ülkedeki bir takım dezavantajların (eğitim, ücret gibi) göç edilen ülkedeki uygun koşularla telafi edilme isteğinin bir sonucudur. Kuram iki varsayım üzerine temellerinin oluşturmaktadır. Bunlardan ilk, köken ülkede daha dezavantajlı grupların öncelikli olarak uluslararası göçe katılacağı ikicisi ise, bu tür göç akışının küresel imkanların daha aktif bir şekilde kullanılmasını sağladığından toplumsal eşitsizleri gidereceğidir (Baştürk, 2014: 350). Lee yazdığı kuramda, göçmenden daha çok göçe odaklanmış, fakat göçmenin göz ardı edilmemesi gerekliliğinin de kuramda belirtmiştir. Bu bağlamda ilk olarak göçlerin karakteristik özelliklerini ortaya koymaya çalışmış ve bunun içinde göçe ait “itici” ve “çekici” faktörleri saptamıştır. Bunlar, yaşanan yerle ilgili faktörler, gidilmesi düşünülen yerle ilgili faktörler, işe karışan engeller ve bireysel faktörlerdir (Çağlayan, 2006: 72; Yalçın, 2004: 30).

Şekil 1 :Menşe ve Gidilecek Yerdeki Faktörler ve Araya Giren Engeller

Kaynak: Lee, 1996: 50

Bir yerle ilişkili olarak bireyleri bu yede ikamet etmesini temin edecek veya başka bireyleri bu yere çekmeye yönelik birçok faktör bulunduğu gibi, bireyleri bu yerden uzaklaştıracak itici faktörler de bulunmaktadır. Şekil 1’de görüldüğü gibi menşe ve gidilecek yeri temsil eden dairenin içinde olumlu olumsuz ve nötr faktörlerin mevcuttur. Bu dairenin içinde “0” işareti göç için nötr, “+” işareti olumlu, “-“ işareti ise olumsuz faktörleri temsil etmektedir. Lee’ye göre, nötr faktörler, göçe herhangi bir etkisi olmayan bütün bireyleri aynı şekilde etkileyen faktörlerdir. Şekilden de anlaşıldığı gibi, göçe yönelik çekici ve itici faktörler sırasıyla olumlu ve olumsuz faktörler olarak nitelendirilmektedir (Aktaş, 2015: 201).

Tablo 1

Göçü Etkileyen İtici ve Çekici Faktörler

İtici Faktörler Çekici Faktörler

Madenler, Tarım Alanları, Ormanlar gibi Doğal

Kaynakların Azalması veya Fiyatlarının Düşüşü ^{Gelişmiş İstihdam Fırsatları} İşçi İhtiyaçları veya Makineleşmeye Bağlı Olarak

Yaşanan istihdam Eksikliği ^{Gelir Getirici Fırsatlar} Politik, dinsel ve Etnik Ayrımcı Muamelelerin

Yaşanması ^{Gelişmiş Eğitim ve Öğretim Olanakları} İstihdam veya evlenme olanaklarının Azlığı Bağımlılık Sonucu Örneği, Evlenme ile Hareket

Kültürel Yabancılaşma Yaşanabilir Yaşam Standartları Doğal olarak veya İnsan Eliyle Oluşturulan

Felaketler Zengin, Çeşitli, Entelektüel ve Yaratıcı Çevre

Kaynak: Paul Boyle, Keith Halfacree and Vaughan Robinson, Exploring Contemporary Migration,

Chapter 8, Longman Limited, New York, 1998, s. 67.

Yukarıda tablo 1’de görüldüğü gibi yaşanan yerinde göç edilecek yerinde kendi içinde olumlu ve olumsuz itme ve çekme faktörleri vardır. Bu bağlamda bir yapı olarak sosyal

alan kapsamında itmeye neden olan olumsuz faktörler ve çekmeye neden olan olumlu faktörler, birbirinden farklı ve çok sayıdadır. Çünkü kuramın temel yapısı itibariyle, itme ve çekme faktörleri kişisel ve görelidir. Bu sebepten dolayı kişisel düzlemde göç için avantajları ve dezavantajları belirleyen yaş, cinsiyet, eğitim ırk vb. gibi demografik faktörlerin değerlendirilmesi, bu kuram için oldukça önem taşımaktadır (Çağlayan, 2006: 73).

Lee’ye göre (1996: 51-52), bir bütün olarak göç kararı değerlendirildiğinde tamamen rasyonel olmadığı görülmektedir. Bu durum bazılarına göre rasyonelken bazılarına göre irrasyonel bir harekettir. Çünkü göç eden bireylerin bazıları örneğin çocuklar göç kararında söz sahibi değildir. Çocuklar büyüdükçe yaşam süreci bir dizi değişiklikler yaşayacaklardır. Bu süreçte evlenmeler, boşanmalar, ölümler, eğitimin yarıda kalması, işten emekli olma gibi değişiklikler ortaya çıkabilir. Bu değişikliklerin yaşanması kişilerin ikamet ettiği yerde yaşamlarını zorlaştırarak itici bir etki yaratabileceği gibi diğer bazı alanların cazibesini artırarak o yerleri çekici hale getirebilir.

Lee’nin vurguladığı bir diğer boyut ise göçün belirleyenleridir. Bu bağlamda göçün belirleyenlerini iki başlık altında açıklamaktadır. İlki, kişisel (mikro) faktörler, diğeri is kişisel olmayan (makro) faktörlerdir. Göçü, rasyonel kabul edip etmeme tercihi çerçevesinde fayda maksimizasyonunu sağlamaya yönelik bireysel bir kararlar mikro faktörleri tanımlarken, üretim faktörlerinin özellikle işgücünün mekansal dağılımındaki farklılıklara dayalı olarak alınan göç kararları makro faktörleri tanımlamaktadır (Çağlayan, 2006: 74; King, 2012: 13). Potansiyel göçmenler olarak değerlendirilen yerleşikler, başka bir yere göç etme ya da ikamet ettiği yerde kalmaya devam etmesi durumunda yaklaşık olarak ileride neler olacağı konusunda bir fikre sahiptirler. Fakat göç edilecek yerdeki sosyal yapı ve var olan durum içerisindeki belirsizlikler, göçmenlerin kendileri için yarattıkları beklentiler ve hali hazırda olan riskler gibi kavramlar göç sürecinin belirleyenleridir. Son olarak Lee’nin itme çekme kuramı üzerinde durduğu bir diğer noktada, yaşanan yer ile göç edilecek hedef yer arasında bulunan engelleyici faktörlerdir. Kuramda engelleyici faktörler mikro ve makro olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Kişisel farklılıklara ve kişinin içinde bulunduğu durumsal bağlamları temel alan mikro faktörler; göçün beraberinde getireceği sosyal ve hukuksal belirsizlik, göç mesafesi, ulaşım için ödenecek bedel ve ulaşım imkanları gibi çeşitli etmenlerdir. Göçü engelleyen makro faktörler ise, katı göç kanunları, ırk ya da ulusal kimliğe gönderme

yapan göç sistemleri, göç için fiziksel uygunluk ve sağlamlık kontrolleri gibi göçmenlerin karşılaşabileceği daha üst düzeydeki faktörlerdir (Todaro, 1980: 17-18).