Sözleşme mad-deleri
Çekince koyan ya da beyanda bulunan Taraf Devletler
(parantez içindeki rakamlar Sözleşme maddelerinin fıkralarını göster-mektedir; rakam olmayanlarda ise maddenin tümü için çe-kince/beyan var demektir)
Genel çekince Maldivler (Şeriat hukuku); Moritanya (Şeriat hukuku); Umman (Şeriat hukuku); Pakistan (Anayasasına referans); Suudi Arabistan (Şeriat hukuku); Tayland (Anayasasına referans);
Başlangıç Fransa (11. paragraf); Almanya (11. paragraf); Hollanda (10. ve 11. paragraflar)
1 Lihtenştayn; Birleşik Krallık/İngiltere (Tac’a ilişkin yorum)
2 Cezayir; Bahreyn; Bangladeş; Mısır; Libya; Fas (beyan); Singapur; Suriye; Birleşik Krallık (Virgin, Falkland, South Georgia, Turks & Caicos Adaları için);
Lesotho (2, kendi Anayasasına referans); Libya (2); Bahama (2/a); Katar (2/a);
Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti (2/f); Yeni Zelanda (2/f) (Cooks Adaları için);
Nijer (2/d; 2/f); Irak (2/f; 2/g)
Mikronezya (2/f); Birleşik Arap Emirlikleri (2/f);
3 -
4 Birleşik Krallık/İngiltere (4/1’e ilişkin yorum); Çin (md.4/1’e ilişkin beyan)
5 Hindistan (5/a, yorumlayıcı beyan); Yeni Zelanda (5/a) (Cooks Adaları için); Katar (5/a, yorumlayıcı beyan);
Nijer (5/a, 5/b);
Fransa (5/b-yorumlayıcı beyan); Mikronezya; Singapur (md.11/1 ile bağlantılı 4/2-yorumlayıcı beyan);
6 -
7 İsrail (7/b); Monako (7/b);
8 -
9 Monako; Birleşik Arap Emirlikleri; Birleşik Krallık/İngiltere (Virgin, Falkland, South Georgia, Turks & Caicos Adaları dahil);
9/2 Irak (9/2);
Bahama (9/2); Bahreyn (9/2); Brunei (9/2); Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti (9/2); Ürdün (9/2); Kuveyt (9/2); Lübnan (9/2); Malezya (9/2); Fas (9/2); Umman (9/2); Katar (9/2); Suudi Arabistan (9/2); Suriye (9/2); Tunus (9/2);
10 -
11/1 Malezya (yorumlayıcı beyan); Birleşik Krallık (Virgin, Falkland, South Georgia, Turks & Caicos Adaları dahil);
İrlanda (11/1); Malta (11/1); Mikronezya (11/1,d); Singapur (11/1-yorumlayıcı beyan);
Avusturya (11/1,f) ;
11/2 Avustralya (11/2,b); Mikronezya (11/2,b) 12 -
13 Malta; İrlanda (13/a); 14 Fransa (14/2, c; 14/2h); 15 Malta;
İsviçre (15/2);
Birleşik Krallık/İngiltere (15/3) (Virgin, Falkland, South Georgia, Turks & Caicos Adaları dahil);
Cezayir (15/4); Bahreyn (15/4); Fas (15/4, beyan); Nijer (15/4); Um-man (15/4); Katar (15/1, 15/4); Tunus (15/4, beyan);
Suriye (15/4); Birleşik Arap Emirlikleri (15/2)
16 Cezayir; Bahreyn; Mısır; Irak; İsrail; Malta; Mikronezya; Fas (Şeriat hukukuna genel gönderme); Singapur; Tayland; Birleşik Arap Emir-likleri; Hindistan (16/1); Malezya (16/1,a, f, g); Bangladeş (16/1,c); Libya (16/1,c,d); Lübnan (16/1,c,d,f ve g); Suriye (16/1,c, d, f, g); Nijer (16/1,c, e, g); Tunus (16/1,c, d, f, g, h); Ürdün (16/1,c, d, g); İrlanda (16/1,d, f);
Malta (16/1,e); Monako (16/1, e, g);
Kuveyt (16/1,f); Umman (16/1,a, c, f); Katar (16/1, a, c, f);
Birleşik Krallık/İngiltere (16/1,f) (Virgin, Falkland, South Georgia, Turks & Caicos Adaları dahil);
Fransa (16/1,g); Kore Cumhuriyeti (16/1,g); İsviçre (16/1,g, h);
Bahama (16/h);
Bazı tespit ve değerlendirmeler şöyle sıralanabilir.
Sözleşme maddelerine göre çekincelerin dağılımı:
Sözleşme (md.1-16) hükümlerinden beşi hiçbir çekinceye/beyana konu olmamış gözükmektedir. Bu maddeler şunlardır: (md.3), (md.6), (md.8), (md.10) ve (md.12). Bunlardan (md.3) “genel şemsiye” hüküm olup, Taraf Devletlerin kadınlara karşı ayrımcılığı ortadan kaldırmak ve haklarda eşitliği güvence al-tına almak üzere mevzuat dahil uygun önlemleri almalarına ilişkindir. (md.6), kadın ticaretinin ve kadınların fahişe olarak sömürülmelerinin önlenmesine yönelik önlemlerin alınması konulu hükümdür. (md.8)’de, kadınların ülkelerini uluslararası düzeyde temsil etme ve bu nitelikteki kuruluşların çalışmalarına katılmalarını sağlamaya yönelik önlemler alınması hakkındadır. (md.10)’da kadınların eğitim haklarına ilişkin düzenleme ve bu bağlamda alınması gereken önlemlerin konu ve alanları yer almaktadır. Nihayet (md.12)’de ise, kadınların sağlık hakkı ve anneliğin korunması eksenli düzenleme bulunmaktadır. Demek ki, bu hükümler Taraf Devletlerce çekince konulması gereken türde yükümlü-lük öngören düzenlemeler olarak mütalaa edilmemektedir.
Öte yanda, Sözleşme (md.4) için 2 Taraf Devletin (Birleşik Krallık, yorum ve Çin, Hong Kong bölgesine dair beyan); Sözleşme (md.14) için 1 Taraf Devle-tin (Fransa) ve nihayet Sözleşme (md.13) için ise 2 Taraf DevleDevle-tin (Malta ve İrlanda) çekince/beyanı bulunmaktadır. Buna göre, anılan Sözleşme maddeleri de genel olarak çekince konulmasını gerektirecek içerik ve ağırlıkta yükümlü-lük öngören hükümler şeklinde değerlendirilmiyor demektir.
En çok sayıda çekince konulan maddelerin genel dağılımına bakıldığında Sözleşmenin ağırlıklı olarak (md.2, 5, 9, 11, 15 ve 16) hükümleri üzerinde odaklanıldığı görülmektedir. Taraf Devletler için genel yükümlülük öngören (md.2)’ye toplam 19 çekince ve/veya beyan konulmuş olması başlı başına dik-kat çekicidir.
Sözleşmenin genel yükümlülük normu (md.2)’nin, haklar eksenindeki (md.16)’nın ardından en çok sayıda çekince konulan hüküm olması da ayrıca üzerinde düşünülmesi gereken bir olgudur.115
Haklara ilişkin hükümler bağlamında ise, Sözleşme (md.9)’a toplam 18; (md.11)’e toplam 8; (md.15)’e toplam 12 ve (md.16)’ya ise toplam 30 Taraf Dev-let çekince/beyan koymuştur. Bu veriden çıkan sonuca göre, Taraf DevDev-letler Sözleşmenin özellikle (md.15 ve 16) hükümlerini çekinceyi gerektiren düzenle-meler şeklinde kavramaktadırlar.
Hatırlatalım ki, (md.15) kadınların yasa/hukuk önünde eşitliği; hukuki işlem yapma ehliyeti ve ikametgah seçme, yerleşme ve seyahat özgürlükleri bakımlarından eşitliği esasları öngörülmüş iken, (md.16)’da ise evlilik ve aile ilişkilerinde ayrımcılığın kaldırılması ve eşitliğin sağlanması konuları düzen-lenmektedir.
Sözü edilen (md.15 ve 16) hükümleri “medeni haklar” kategorisine iliş-kindir. Bu hükümler, kadınlara karşı ayrımcılığın ortadan kaldırılmasını öngö-ren bir sözleşme bağlamında birinci adımı teşkil eden hususlara karşılık gel-mektedir. Çekincelerin kayda değer bölümünün bu temel alanla alakalı olması, Sözleşmenin amaçlarını gerçekleştirmek üzere aşılması gereken mesafenin büyüklüğünü de göstermektedir.
115 Aynı yönde bkz., Southard, “Protection of Women’s Human Rights”, 8 Pace Int’l L.
Rev., 1996, sf.31. Wright, “Gender and Economic Rights”, 12 Aust. YBIL, 1988-1999,
Çekince/beyanda “genel olarak ulusal mevzuata” gönderme:
Şili = Beyan (genel); Lesotho = (25/08/2004) tarihli iletisiyle, önceki
çe-kincesinde değişiklik yapmış ve kapsamını daha da genelleştirerek genişletmiş-tir (Lesotho Anayasasıyla bağdaşmadığı takdirde, Sözleşme çerçevesinde her-hangi bir yasal önlem almayacağı beyanı); Meksika = Beyan (genel), “Meksika mevzuatı ve usulleri uyarınca”; Pakistan = Beyan (genel), (Pakistan İslam Cumhuriyeti Anayasasına tabi olarak uygulanır); Tayland = Beyan (genel), (Tayland Anayasasındaki ilkelere uygunluk); Tunus = Beyan (genel) (Tunus Anayasası).
(md.1 ve 2) eksenli çekinceler/beyanlarda Tacın devri usulüne gön-derme:
Fas = Beyan (md.2) bağlamında (Tacın el değiştirmesi); İspanya = Beyan
(genel) (Tacın el değiştirmesi); Lesotho = Çekince (md.2) bağlamında (Tacın el değiştirmesi); Lihtenştayn = Sözleşme (md.1)’e koyduğu çekince, Anayasa (md.1)’e atıfla, (Prenslik makamının doldurulmasına ilişkin olarak). Monako = (Tacın el değiştirmesi). Birleşik Krallık/İngiltere = (Tacın el değiştirmesi).
Dini hukuka gönderme:
Bahreyn = bütün çekincelerinde Şeriat hukukuna yollama vardır. Mısır
= (md.2) ve (md.16) için İslam Şeriatına gönderme. Irak = (md.16) için İslam Şeriatına yollama.116 Libya = (md.2) ve (md.16) için İslam Şeriatına gönderme.
Malezya = bütün çekinceleri için İslam Şeriatına gönderme. Maldivler = genel
olarak İslam Şeriatına gönderme. Fas = (md.2)’ye koyduğu beyanda ve (md.16)’ya koyduğu çekincede İslam Şeriatına gönderme. Moritanya = (genel çekince) madde belirtmeksizin ve İslam Şeriatına genel göndermeyle. Suudi
Arabistan = (genel çekince) İslam hukukuna gönderme. Singapur = (md.2) ve
(md.16) için dinsel hukuka gönderme. Suriye = (md.16/2) için İslam Şeriatına gönderme. Birleşik Arap Emirlikleri = (md.2/f; 9; 15/2 ve 16) için İslam Şeri-atına gönderme. İsrail = (md.7/b) ve (md.16)’daki çekinceleri için İsrail’deki dinsel toplulukların hukuklarına gönderme.
Belirtmemiz gerekir ki, yukarıdaki Tabloda Sözleşmenin ilgili maddesinin karşısında adı geçmeyen bazı Devletler daha önce bu maddelerden bazılarına çekince koymuşlar ve fakat bilahare bunların bazılarını yahut tümünü geri çekmişlerdir.117 Dolayısıyla, geçen süre içinde aslında Sözleşmeye konulmuş bulunan çekincelerin sayısı daha fazladır. Bu konuda değerlendirme için aşa-ğıda “Çekincelere karşı yürütülen mücadelenin sonuçları” başlığı altındaki açıklamalara bakılmalıdır.
Bunlara ilaveten, yine yukarıdaki Tabloda ismi geçmeyen Çin, Hong Kong Özel İdare Bölgesi için geçerli olmak kaydıyla, Sözleşme (md.11/2; 15/3; 15/4) bakımından özel beyanda bulunmuştur.
116 Irak genel ve özel çekincelerine ilaveten, Sözleşmenin belirtilen kayıtlarla onaylanmasının hiçbir biçimde İsrail ile ilişki kurulacağına delalet etmediği şeklinde özel bir beyanı da çekincelerine eklemiştir. Irak’ın bu özel beyanına İsrail, 12/12/1986 tarihinde BM Genel Sekreterliğince alınan iletisinde karşı cevap vermiştir. İsrail’e göre, Irak’ın bu beyanı siyasi nitelikli olup Sözleşmenin amaç ve konusuyla bağdaşmaz. İs-rail iletisine, Irak’ın söz konusu beyanının tam bir karşılıklılık esasıyla değerlendirile-ceğini eklemiştir.
117 Örneğin Cook Adaları Sözleşmeyle 11/08/2006 tarihinde bağıtlanmıştı ve katılım sırasında Sözleşmenin (md.2/f), (md.5/a) ve (md.11/2,b) hükümlerine çekince koy-muştu. Ancak 30/07/2007 tarihli iletisiyle söz konusu maddeler üzerindeki çekincele-rini geri çektiğini BM Genel Sekreterine bildirmiştir. Dolayısıyla, Mart 2011 tarihi itiba-riyle Cook Adaları’nın Sözleşmenin hiç bir hükmü üzerinde çekincesi bulunmamakta-dır. Bunun gibi, Lesotho BM Genel Sekreterliğine gönderdiği 25/08/2004 tarihli ileti-siyle Sözleşme (md.2)’ye koymuş bulunduğu çekinceyi bilhassa (md.2/e) hükmü bağ-lamında değiştirmiştir.
e) Çekincelere itirazlar
KKAOKS’ne konulan çekincelerin küçümsenmeyecek bir bölümü kabul edilebilir sınırlar içinde olmaması yönüyle sorunludur. Çeşitli Devletlerce ko-nulan çekinceler, diğer Taraf Devletlerin “itirazlarına” da yol açmıştır.
Aşağıdaki Tablodaki ilk sütunda “itiraz işlemini” yapan Devletler sıra-lanmaktadır. Tablonun, ikinci sütununda ise, itirazın yöneltildiği, yani muha-tap Devletler gösterilmiştir. İkinci sütunda muhamuha-tap Devletin adının yanında verilen tarih, bu itiraza muhatap olduğu tarihtir; yani itiraz eden Devletin bu itiraz işlemini yaptığı tarihtir.