Egmont Gurubun üyesi olan FIU’lar genelde dört tip altında kategorize edilebilir:
- İdari tip FIU,
- Adli/Savcılık tipi FIU, - Polis tipi FIU,
- Karma/Melez tip FIU.
4.6.1. İdari Tip FIU
İdari FIU’lar maliye bakanlığı, merkez bankası, düzenleyici/denetleyici bir otoriteye bağlı olan, ancak bağımsız faaliyet gösteren idari otoritelerdir. Dünyadaki FIU’lar ağırlıklı olarak idari modeli benimsemişlerdir. Egmont Gurubun 108 üyesi bulunduğu dönemde bunların 69 tanesi idari FIU modeline sahip idiler. İdari tip FIU’ya sahip ülkeler arasında Amerika Birleşik Devletleri, Andorra, Aruba, Avustralya, Belçika, Bolivya, Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Hırvatistan, Hollanda Antilleri, Fransa, Güney Kore, İspanya, İsrail, Kanada, Kolombiya, Liechtenstein, Malta, Monako, Panama, Polonya, Romanya, Rusya, Slovakya, Türkiye, Ukrayna ve Venezuella yer almaktadır.
İdari tip FIU tercihinin altında yatan temel neden, bu tip FIU’nun şüpheli işlem ve diğer finansal raporlama yükümlülüğü bulunan finansal sektör ile kolluk ve adli makamlar arasında bir tampon görevi görmesidir.
Finansal kuruluşlar müşterileri ile ilgili şüpheli durumları çok kesin kanıtlar olmadığı sürece doğrudan finansal suçların incelemesi ve soruşturulması ile görevli kolluk veya savcılığa gönderme konusunda isteksizdirler. Finansal kuruluşların şüpheli işlemle ilgili değerlendirmelerinin yanlış yorumlamadan kaynaklanabileceği şüphesi bu tür bir isteksizliğe neden olur. İdari FIU’lar genellikle aldıkları şüpheli işlem bildirimlerini ön eleme, değerlendirme ve ciddi olanları delillendirme işlemine tabi tutarlar. Ciddi bulunan ve somut verilerle desteklenen durumlar mali istihbarat birimince yapılan istihbari analiz sonuçları ile birlikte kolluk veya savcılığa iletilir.
İdari tip FIU’ların finansal kuruluşlarla soruşturmacı kuruluşlar arasında bir tampon görevi görmesi, aldıkları bildirimleri analiz ve eleme işlemine tutması, finansal kuruluşların bu tip FIU’ya şüpheli işlem bildiriminde bulunmada zorlanmamaları gibi avantajlı yanları bulunmaktadır. Buna karşılık, bu FIU’ların kolluk birimlerinin bir parçası olmamaları nedeniyle şüpheli fonlara el konulması, şüphelinin tutuklanması gibi konularda gecikmelere neden olması mümkündür. Ayrıca bu birimler, kolluğun ve savcılığın sahip olduğu kanıt toplamaya ilişkin bir takım yetkilere de sahip değillerdir. Yapıları itibarıyla bu tip FIU’ların politik otoritelerin doğrudan gözetim ve denetimine açık bulunmaları da ayrı bir dezavantajdır.(IMF-WB, 2001:10-11).
Aklama ve terörün finansmanı ile ilgili olarak mali bilgi, veri ve bildirimlerin alınması, analizi ve analiz sonucunda ciddi bulunanların kolluk
veya savcılığa iletilmesi açısından finansal kuruluşlar ile kanun uygulama birimleri arasında bir aracılık görevi gören idari FIU’ların kollukla olan ilişkisi diğer FIU tiplerine göre en düşük seviyededir.
4.6.2. Adli veya Savcılık Tipi FIU
Adli veya savcılık tipi FIU’lar ülke düzeyinde yetkili başsavcılık sisteminin bulunduğu ülkelerde uygulanabilen bir sistemdir. Bu tip FIU’larda şüpheli işlem bildirimleri genellikle doğrudan savcılık ofisi tarafından alınır. Yapılan ilk incelemeler neticesinde şüphe teyit edilir veya güçlü delillere ulaşılırsa ceza soruşturması başlatılır. Bu yapı içinde el koyma, tutuklama, sorgulama gibi pek çok yargısal yetkiler vakit geçirilmeksizin uygulamaya konabilir. Ayrıca yargı bağımsızlığı nedeniyle bu tür yapılanma önemli bir güven unsuru olabilmektedir.127 Ancak, bu tür FIU’lar polis FIU’ların barındırdığı dezavantajları bünyelerinde barındırmaktadırlar. Ayrıca, adli nitelikte bir FIU olması nedeniyle diğer ülke FIU’ları ile bilgi değişiminde zorluklar yaşamaktadırlar. Sadece 4 ülke FIU’su adli veya savcılık modeline sahiptir. Uygulaması yaygın olmayan bu tip FIU’ya sahip ülkeler arasında Güney Kıbrıs ve Lüksemburg bulunmaktadır.
Bu tür FIU’ların kollukla ilişkileri genellikle savcılık kolluk ilişkileri kapsamında yürütülmektedir. Savcılık tipi FIU bünyesinde aklama ve terörün finansmanı ile ilgili soruşturmalar için özel görevli bir polis birimi görevlendirmesi genellikle başvurulan bir yöntemdir. Bunun için, çoğunlukla, kollukla birlikte çalışılması söz konusudur. Genel savcı-kolluk ilişkisinde yaşanması muhtemel sorunların bu kapsamdaki ilişkilere yansıması söz konusudur.
4.6.3. Kolluk (Polis) Tipi FIU
Kolluk tipi FIU’lar, polis teşkilatı altında örgütlenen ve bu nedenle uygun kolluk yetkilerine sahip olmak için ayrı yasal ve diğer düzenlemelere gerek duymaksızın kolay bir şekilde oluşturulabilen FIU tipidir.
Polis tipi FIU, mali suçlar, kaçakçılık ve organize suçlarla mücadele gibi birimlerle çok daha yakın ilişki ve işbirliği içinde çalışma imkânına sahiptir. FIU tarafından alınan finansal bilgi ve bildirimlere, ilgili kolluk
127 IMF-WB, Financial Intelligence Units: An Overview, Washington: International Monetary Fund – World Bank, 2004, s. 16.
birimleri herhangi bir soruşturma nedeniyle de çok kolay bir şekilde erişebilecekleri için mali istihbaratın daha geniş bir şekilde kullanılması mümkün olur. Polis bünyesinde suç kayıtlarına ilişkin verilerin paylaşımına imkân veren bilgi işlem alt yapılarının mevcut olması nedeniyle, FIU bünyesindeki bilgilerin gerek ulusal gerekse uluslararası ortamda değişimi de daha hızlı ve kolay olacaktır. Bu tip FIU’lara sahip ülkeler arasında Avusturya, Almanya, Estonya, Guernsey, İzlanda, İrlanda, Macaristan, Slovakya, İsveç bulunmaktadır.128 Egmont Gurubun üye sayısı 108 iken, 27 FIU kolluk modeli FIU idi.
Polis tipi FIU’nun bir kolluk birimi içinde örgütlenmiş olması nedeniyle kollukla ilişkisi en yoğun ve etkin yapıdadır. Bu tip FIU’ların en önemli dezavantajı, aklama ile mücadelenin en önemli unsuru olan şüpheli işlem bildirimlerinin gönderilmesi konusunda finansal kuruluşlar başta olmak üzere bildirim yükümlülüğü bulunanların çekingen davranmalarıdır.
Bu konuda karşılıklı güvenin oluşturulması uzun zaman alabilmektedir.
Diğer bir dezavantaj ise, genel olarak polisin aldığı eğitimin yoğunlaştığı alandan kaynaklanmaktadır. Polisin finansal soruşturma, finansal analiz ve değerlendirme alanında uzmanlaşmamış olması mali istihbarat oluşturma aşamasında önemli bir sorundur.
4.6.4. Karma Tip FIU
Karma yapıdaki FIU’lar genellikle idari ve polis tipi FIU’ların değişik özelliklerinin bir araya getirilmiş şeklidir. Bu durum genellikle, bir FIU çatısı altında çalışan idari ve polis geçmişine sahip kişilerin, kendi birimlerinde sahip olduğu yetkileri FIU çatısı altında da kullanmaları şeklinde olmaktadır.129 Örneğin, FIU bünyesinde görevli polis, polis olması nedeniyle ulaşması mümkün verilere kolaylıkla ulaşabilirken, vergi inceleme elemanı yine kendi görev ve yetkileri nedeniyle her türlü vergi kayıtlarına ulaşabilmekte ve sürdürülen inceleme araştırmalarda bilgi ve tecrübelerini kullanmakta ve paylaşmaktadırlar.
Egmont Gurubun üye sayısı 108 iken, sadece 8 FIU kolluk modeli FIU idi.
128 IMF-WB, a.g.e., ss. 13-14.
129 IMF-WB, a.g.e., s.17.
4.6.5. Türkiye Mali İstihbarat Birimi
Türkiye’de mali istihbarat birimi görevini, 4208 sayılı Kanunla 1996 yılında hukuki altyapısı oluşturulan ve 17 Şubat 1997 tarihinde faaliyete başlayan Mali Suçları Araştırma Kurulu (MASAK) yürütmektedir.
MASAK doğrudan Maliye Bakanına bağlı olarak görev yapan idari tip FIU’dur (5549 sayılı Kanun md.19). Görev ve yetkileri ilk olarak 4208 sayılı Kanunda düzenlenmiştir. 5549 sayılı Suç Gelirlerinin Aklanmasının Önlenmesi Hakkında Kanunla daha önce sadece aklamanın önlenmesine ilişkin görev ve yetkileri olan MASAK’a terörün finansmanının önlenmesi kapsamında veri toplama, şüpheli işlem bildirimleri alma, analiz etme ve değerlendirme yetkisi de verilmiştir.
MASAK kendi görev alanını, aklama ve terörün finansmanı suçlarının önlenmesi ve tespitine yönelik olarak; politika oluşturulması ve düzenleme yapılmasına katkıda bulunmak, hızlı ve güvenilir bir şekilde bilgi toplamak ve analiz etmek, araştırma ve inceleme yapmak, elde edilen bilgi ve sonuçları ilgili makamlara iletmek olarak tanımlamaktadır (MASAK, 2008:2).130 Ancak 5549 sayılı Kanun uyarınca MASAK’ın başta finansal kuruluşlar olmak üzere yükümlülerin aklama ve terörün finansmanı ile ilgili yükümlülüklere uyum durumlarını denetleme ile muhatap uluslararası birimlerle istihbari bilgi değişimi ve işbirliği görev ve yetkisi de bulunmaktadır.