İstifham İlişkisi

İstifham/soru, “daha önce bilinmeyen bir şey hakkında bilgi sahibi olmak istenmesidir.”704 _{İstifham, bir dilin en fazla kullanılan yapılarındandır. Çünkü insanlar arası} iletişim –genellikle– merak edileni sormaya ve muhataptan cevap almaya dayanır.705 İstifham cümlesi başına soru edatları getirilerek oluşturulur.706

el-Cürcânî, bir soru cümlesinde bir fiilin belirsiz bir isimden önce gelmesiyle ilgili konuya şöyle açıklık getirmektedir:707

I.

؟ ل جَراَكَءاَجاَأ

Sana bir adam geldi mi? II.

؟ َكَءاَجا ل جَراَأ

Sana bir adam mı geldi?

703 _{ez-Zerkeşî, Bedruddin Muhammed b. Abdullah b. Bahadır, el-Burhân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, thk.}

Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, Dâru’t-Turâs, Kahire 1376/1957, IV, 389; Ubâbene, s. 290.

704 _{Matlûb, I, 181; Atîk, s. 84; Uzun, Anlatımlı Belâgat, s. 46; Çelen, s. 99.}

705 _{er-Râcihî, Abduh, et-Tatbîku’n-Nahvî, Dâru’l-Maʻrifeti’l-Câmi‘iyye, 2. Baskı, İskenderiye 1420/2000, s.}

299.

706 _{Atîk, s. 84.}

164

Birinci soru tipinde, adamlardan birinin gelişi sorulmak istendiği, ikinci tipte ise soruyu soranın, birinin gelişi hakkında bilgi sahibi olduğu ancak gelenin kadın mı erkek mi olduğunu bilmediği dolayısıyla gelenin cinsini sormak istediği belirtilmiştir. Başka bir deyişle birinci soruda eylem öne çıkarken ikinci soruda eylemi gerçekleştiren öne çıkmaktadır. Bilgine göre ikinci soru, aşağıdaki örneklerle aynı paraleldedir.

؟و ر مَعا مَأاَكَءاَجا د يَزَأ

Sana Zeyd mi yoksa Amr mı geldi?

؟ يِْصَقا مَأا َكَءاَجا ليِوَطا ل جَرَأ

Sana uzun boylu bir adam mı yoksa kısa boylu bir adam mı

geldi?

O halde birinci tipte, isim fiilden önce gelemez, ismin fiilden önce gelmesi, öznenin cinsini ve bizatihi kim olduğunu öğrenmek için olabilmektedir.708

Soruya fiille başlamak ile isimle başlamak arasında anlam incelikleri açısından fark vardır. İkisi aynı şey değildir.709 _{Mesela soruya fiille başlanıp}

؟َت لَعَـفَأ

Yaptın mı? denildiğinde

kuşku, fiile yönelik olur. Bu soruyla amaçlanan şey fiilin gerçekleşip gerçekleşmediğini öğrenmektir. İsimle başlanarak

؟َت لَعَـفاَت نَأَأ

Sen mi yaptın? denildiğinde kuşku, özneye yönelik

olur ve fiilin kimin işlediği konusundaki tereddüdü ifade eder.710

İstifham edatları, haberî bir cümleyi inşâ cümlesi türlerinden olan istifhama nakleder ve cümlenin içeriğini, tamamlanmış anlamından gerçekleşip gerçekleşmediğini sorma şeklinde değiştirir. Örneğin

ا بِلا طلااَجَجاَنـ

Öğrenci başardı cümlesi gerçekleşmiş bir anlamı, çoğunlukla mütekellimin muhataba haber vermesi ya da sadece mütekellimin bu haberi bildiğini ifade etmesi biçiminde sadır olur. Fakat hemze (_{أ) ve}

ا لَه

soru edatlarının cümleye girmesiyle anlam, haberden istifhama mütekellim de bilgi kaynağı iken bilgiyi araştıran onu alan/öğrenene dönüşür.711 708 _{el-Cürcânî, Delâilu’l-İʻcâz, s. 142.} 709 _{el-Cürcânî, Delâilu’l-İʻcâz, s. 112.} 710 _{el-Cürcânî, Delâilu’l-İʻcâz, s. 111.} 711 _{Râşid, s. 178.}

165

İstifham, herhangi bir konuda muhataptan bilgi talep edilmesidir. Soru cümlesinde muhataptan, olumlu veya olumsuz olarak o cümlenin anlamı hakkında bilgi istenir. Örneğin

؟ قِلَط ن ما د يَزَأ

Zeyd yola çıkmış mıdır? şeklindeki soruda muhataptan ya

ا قِلَط ن ماَو ها، مَعَـن

Evet, o yola

çıkmıştır ya da

ا قِلَط ن ماَو هااَما، َلَ

Hayır, o yola çıkmış değildir diye cevap vermesi beklenir.712

؟َماَقا مَأا د يَزا َجَرَخَأ

Zeyd çıktı mı yoksa kaldı mı? şeklindeki bir soruda iki eylemden hangisinin gerçekleştiği noktasındaki bilgisizlik eşittir. Nitekim

اَت بَهَذا مَأاَت دَعَـقَأا يَلَعا ءاَوَس

Kalman

da gitmen de benim için birdir cümlesinde de “kalma” ve “gitme” şeklindeki iki durum eşit

kılınmıştır. Tesviye/eşitlik iki eylemi de kapsayınca belirsizlik (ibhâm) durumunda kullanılan istifham edatı bunu haber üzerinde gerçekleştirir.713

2.13.1.

َ ل ه

(hel/mı, mi)

İstifham ilişkisi kurar. Cevabı evet ya da hayır olur.714 _{Sadece tasdik yani nispetin} meydana gelip gelmediğini öğrenmek için kullanılır.715 _Tasdik

ا لَه

edatının anlamlarındandır. Tasdikin karşıtı da tasavvurdur.716

ا لَه

, müsbet olan cümlenin doğrulanmasını talep için konulmuştur. Yoksa, diğer soru edatlarında olduğu gibi, tasavvuru (düşünceyi) talep söz konusu değildir.717 _Mesela:

اا؟َك ت ـيَـباَن يَأ

اٰتَما؟َكَءاَجااَما؟َت عَـنَصااَما؟َك لاَما مَك

؟َك رَفَسا

sorularında olduğu gibi, diğer soru edatlarıyla bir durum ve düşünceyi talep edebildiğimiz halde, bu istek

ا لَه

ile yapılmaz. Ayrıca

ا لَه

soru edatı, iki ihtimalden birini sormak için kullanılmaz. Mesela

؟و ر مَعا مَأا مِئاَقا د يَزا لَه

denilmez.718

؟ د يَزاَجَرَخا لَه

Zeyd çıktı mı? cümlesiyle sorulan şey sadece çıkma eyleminin gerçekleşip gerçekleşmediği değil, Zeyd’in çıkıp çıkmadığıdır.719

712 _{el-Cürcânî, Delâilu’l-İʻcâz, s. 140-141.} 713 _{Ubâbene, s. 291.}

714 _{Ubâbene, s. 271.}

715 _{Uzun, Anlatımlı Belâgat, s. 46.}

716 _{Yakub, İmîl Bedîʻ, Mevsûʻatu ʻUlûmi’l-Lugati’l-ʻArabiyye, Dâru’l-Kütubi’l-ʻİlmiyye, 1. Baskı, Beyrut}

1427/2006, IV, 349.

717 _{Ubâbene, s. 271.} 718 _{Çelen, s. 101.}

166

2.13.2.

)أ(َة زـ مـ ه

(hemze/mı, mi)720

İstifham ilişkisi kurar ve anlaşılmayı talep eder.721 _Mesela

؟ِةَل ط ع لاا ِفِا َكَتَظَفاَ مُا رِفاَس تَأ

Tatilde şehrine gidiyor musun? şeklindeki bir soruda istifham hemzesi tasdik için

kullanılmıştır.

Tayin (iki seçenekten birini belirleme), tasdik ve tasavvur için kullanılan istifham hemzesinin anlamlarındandır.

Örnek:

؟َت بَسَرا مَأاَت حَجـَنَأ

Başarılı mı yoksa başarısız mı oldun?

؟ َكو خَأا مَأاَت ج وَزَـتاَت نَأَأ

Sen mi yoksa kardeşin mi evlendi?

Örneklerde de görüldüğü gibi

ا مَأ

edatından sonrası zikredilmiştir. Bu kısım bazen de hazfedilebilir.

Örnek:

ا ميِهٰر ـبِإاَيَااَنِتَهـِلِٰبااَذٰهاَت لَعَـفاَت نَأَأ

“Ey İbrahim, bunu ilahlarımıza sen mi yaptın?”722 Burada

اَك ر ـيَغا مَأ

(ya da başkası mı?) ifadesi takdir edilir. Tasavvur için kullanılan hemzeden sonra gelen

ا مَأ

edatı muttasıladır.723

اِمَأا َكَتًَأا ل جَرَأ

ا

؟ ةَأَر ما

Sana bir erkek mi yoksa bir kadın mı geldi? cümlesinde “soru, cinsi (türü) öğrenmeye yöneliktir.” Bunun tam tersine

؟ِن َل جَرا مَأا َكَتًَأا ل جَرَأ

Sana bir adam mı yoksa

iki adam mı geldi? sorusunda ise maksat, gelenin erkek olduğu bilgisini talep etmek değil,

tek mi yoksa iki kişi mi olduğunu öğrenmektir.724

720 _{Soru hemzesi sadece soru amacıyla kullanılmaz. Soru dışında inkâr, nefiy, takrir, tevbih, tazim, tahkir,}

istibta’, taaccüb, tesviye, temenni ve teşvik gibi birtakım belağî amaçlarla da kullanılır. Bkz. el-Cârim, I, 199.

721 _{Ubâbene, s. 272.} 722 _{Enbiyâ, 21/62.}

723 _{Yakub, Mevsûʻatu ʻUlûmi’l-Lugati’l-ʻArabiyye, IV, 508.} 724 _{el-Cürcânî, Delâilu’l-İʻcâz, s. 144.}

167

َ ل ه

ile

أ

(Hemze) Arasındaki Farklar:725

1)

ا لَه

sadece tasdike aittir. Hemze ise tasdik ve tasavvur içindir.

2)

ا لَه

olumlu cümlelere mahsustur. Hemze ise hem olumlu hem de olumsuz cümlelerden önce gelebilir.

Belgede Arap Dilinde Edatların Metinde Kurduğu Anlamsal İlişkiler (sayfa 183-187)