ا مإ (immâ/ya, veya; ister, ya)

İki yargıyı seçmeli olarak birbirine bağlayan bir tercih edatıdır.423 _“

ا مِإ

_{ile yapılan} atıfta genellikle yargılardan yalnızca birinin gerçekleşmesi söz konusudur (tahyîr/muhayyerlik). Ancak her iki yargının gerçekleşmesi de mümkün olabilir (ibâha).”424

اارو فَكااا مِإَوا اارِكاَشا ا مِإا َليِب سلاا هاَن ـيَدَها نَِإ

“Biz ona yolu gösterdik, ister şükreder isterse

nankörlük!”425 _{(tahyîr/muhayyerlik ilişkisi)}

اابَـنِعاا مِإَواااحا ف ـتاا مِإا ل ك

İster elma ye, istersen üzüm (istersen ikisini de yiyebilirsin, fark

etmez!). (ibâha ilişkisi)

el-Mâlekî talebi cümlelerden sonra kullanılan

ا مِإ

edatının tahyîr ve ibâha, haberî cümlelerden sonra kullanılan

اا مِإ

edatının ise şek ve tereddüt ifade ettiğini söyler.426

420 _{İnsan, 76/24.}

421 _{Şimşek, Arap Dilinde Çok Anlamlılık ve Karine İlişkisi, s. 357.} 422 _{Bilmen, I, 115.}

423 _{Dakr, s. 88. Türkçede de çokça kullanılan, iki yargıyı birbirine seçmeli olarak birbirine bağlayan edatlara}

ayırtlama bağlaçları denmektedir. Örneğin Ya bu deveyi gütmeli ya bu diyardan gitmeli gibi. Bu bağlacın

bazen cümleden düştüğü de görülür. Örneğin İnsan bir mektup yazar, bir telefon eder (İnsan ya bir mektup

yazar ya da bir telefon eder) gibi. Bkz. Banguoğlu, s. 555-556.

424 _{Yüksel, Arap Dilinde Atıf, s. 138.} 425 _{İnsan, 76/3.}

110

اان ـب جاا مِإَوااانَو ت ـيَزاا مِإا ل ك

İster zeytin ye, istersen peynir. (tahyîr/ibâha ilişkisi)

Seçenekler arasındaki tercih alanı, istenilenden herhangi birisinin gerçekleştirilmesini mübah kılmaktadır. Öyle ki, her ikisini birlikte yapmayı engelleyecek bir durum söz konusu değildir.427 _{Bu nedenle}

ا مِإ

_{edatı tahyîr/ibâha ilişkisi kurmuştur.}

و ر مَعاا مِإَوا د يَزاا مِإاَكِحَض

Ya Zeyd güldü ya da Amr. (şek/tereddüt ilişkisi)

Gülen kişinin tam olarak kim olduğunun bilinmemesinden ya da bu eylemin kimin yaptığından şüphe duyulmasından dolayı

ا مِإ

edatı şek ve tereddüt ilişkisini ifade etmektedir.

ا مإ

edatı ile kurulan cümlede söz baştan itibaren şüphe üzere söylenirken

ا وَأ

ile atıf yapılan cümlede önce kesin bir ifade kullanılır. Ancak daha sonra ortaya çıkan bir kuşkudan dolayı

ا وَأ

edatı getirilir ve bu edattan sonra şüphe başlar.428

ا د يَزاَءاَج

Zeyd geldi.

و ر مَعاا وَأا د يَزاَءاَج

Zeyd geldi veya Amr (geldi).

و ر مَعاا مِإَوا د يَزاا مِإاَءاَج

Ya Zeyd ya da Amr geldi.

و ر مَعاا وَأا د يَزاَءاَج

Zeyd geldi veya Amr (geldi) cümlesinde önce Zeyd’in geldiği kesin olarak bildirilir, sonra

ا وَأ

edatı getirilerek Zeyd ve Amr’ın gelişi konusunda şüphe oluşturulur.

و ر مَعاا مِإَوا د يَزاا مِإاَءاَج

Ya Zeyd ya da Amr geldi ifadesinde ise bildirim şüpheyle başlamaktadır, fakat ikisinden biri gelmiştir.429

ا مِه يَلَعا بو تَـيا ا مِإَوا م ه ـبِ ذَع ـيا ا مِإا ِاللها ِر مَِلْا َن وَج ر ما َنو رَخآَو

“Bir başka grup Allah’ın emrine

bırakılmıştır. Ya onlara azap eder ya da onları affeder”430 _âyetinde

ا مِإ

_{edatı ile bağlanan}

427 _{er-Rummânî, s. 187.}

428 _{el-Müberred, III, 28; el-İrbilî, s. 205; er-Rummânî, s. 187.} 429 _{Şimşek, Arap Dilinde Çok Anlamlılık ve Karine İlişkisi, s. 359.} 430 _{Tevbe, 9/106.}

111

cümleler arasında bir belirsizlik vardır. Hangisinin tercih edildiği açıkça belirtilmemektedir.431

ا مِإ

edatı ibhâm (kapalılık) ifade etmektedir.

2.2.3.

َ م أ

(em/yahut, yoksa)

Tercih ilişkisi kurar.432

؟اِرااَطاِقا لاِباا ماَأااِةاَراا يا سلاِبااَراَفا سلااا لِ ضاَفا ـتااَفا ياَك

Yolculuğu nasıl tercih edersiniz,

Arabayla mı yahut trenle mi? cümlesinde yolculuğa ilişkin iki seçenek söz konusudur.

Muhatabın araba ve tren seçeneklerinden hangisini tercih edeceği

ا مَأ

edatı ile söze yansıtılmıştır.

Hakkında bilgi sahibi olunan bir konuda seçeneklerden hangisinin tercih edileceğinin belirlenmesi için kullanılır.433

؟ا للاااِمَأا مَل عَأا م تنَأَأ

“Siz mi daha iyi bilirsiniz yoksa Allah mı?”434

Soru hemzesini izleyen

ا مَأ

edatı yerine

اَم ه ـيَأ/ م ه ـيَأ

veya

ا ن ه ـيَأ

kelimelerinden biri konulduğu zaman cümlenin anlamı değişmez.435

؟و ر مَعاا مَأاَكَد نِعا د يَزَأ

Zeyd mi yanında yoksa Amr mı?

اَم ه ـيَأ

اا

؟َكَد نِع

İkisinden hangisi yanında?

؟اار شِباا مَأاَتيِقَلاااد يَزَأ

Zeyd’e mi rastladın yoksa Bişr’e mi?

اَم ه ـيَأ

ا

؟َتيِقَل

İkisinden hangisine rastladın?

اَم ه ـيَأ

kelimesinin uygun düştüğü durumlarda sadece

ا مَأ

kullanılabilir,

ا وَأ

kullanılması ise yanlıştır.436

؟و ر مَعاا مَأاَكَد نِعا د يَزَأ

Zeyd mi yanında yoksa Amr mı?

431 _{Aydın, Tahirhan, Arapça ve Türkçede Cümle Yapısı Yabancılara Arapça Cümle Öğretimi – Karşıtsal}

Çözümleme –, Gazi Ünv. Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2007, s. 71.

432 _{Ürün, s. 53.}

433 _{İbn Hişâm, Muğni’l-Lebîb, I, 267; ed-Dakr, s. 85; el-Hamed, s. 67.} 434 _{Bakara, 2/140.}

435 _{Sîbeveyh, III, 169; er-Rummânî, s. 46; el-Mâlekî, s. 178.} 436 _{Sîbeveyh, III, 179.}

112

؟َكَد نِعااَم ه ـيَأ

İkisinden hangisi yanında?

؟و ر مَعاا وَأاَكَد نِعا د يَزَأ

Zeyd mi yanında veya Amr mı? (denmez)

Soru hemzesinin

ا مَأ

edatıyla kullanıldığı cümlelerde

ا مَعَـن

veya

اَلَ

ile cevap verilmez. Çünkü

ا مَأ....َأ

ile yapılan soru, tasdik ve inkâr bildirmez. Bu kural hem isim cümleleri hem de fiil cümleleri için geçerlidir.437

؟ااارا شاِباا ماَأااَتياِقاَلاااادا ياَزاَأ

Zeyd’e mi rastladın yoksa Bişr’e mi? Cevap olarak

اَلَ/ مَعَـن

evet/hayır (denmez).438

؟ الَ وَأاِة يِ ل ك لاا َلِإاا مَأا ِقوُّسلاا َلِإا بَه ذَتَأ

Öncelikle çarşıya mı yoksa fakülteye mi gideceksin? cümlesinde mütekellim muhataptan, zikredilen iki unsurdan hangisinin yapılacağının kesin tayinini istemekte ve kesin olmayan ihtimalli bilgisini netleştirmek istemektedir.439

Yukarıdaki örnekten hareketle bu durumu şöyle ifade etmek mümkündür: Mütekellim, muhatabın ya çarşıya ya da fakülteye gideceği bilgisine sahip, ancak öncelikle nereye gideceği konusunda tereddüdü bulunmaktadır. İki ihtimalli bilgisini

اا مَأا ِقوُّسلاا َلِإا بَه ذَتَأ

؟ الَ وَأاِة يِ ل ك لاا َلِإ

Öncelikle çarşıya mı yoksa fakülteye mi gideceksin? şeklinde ortaya koymak suretiyle muhatabından kesin bilgiyi tayin etmesini istemektedir. Cevap cümlesinin zikredilen iki unsurdan birini

اِة يِ ل ك لاا َلِإ

veya

اِقوُّسلاا َلِإ

şeklinde açık bir şekilde belirtmesi gerekmektedir. Tayin ve tahdit içermeyeceği için cevabın

ا مَعَـن

veya

اَلَ

edatlarıyla başlanarak verilmesi uygun değildir.440

.اابيِرَغاَناَكااا مَأااابيِرِقا لو ؤ سَمـ لااَناَكَأا ءاَوَسا، ة لَذَماِسا نلاا لاَؤ س

İnsanlardan dilenmek zillettir; dilenilen

kişi ister yakın isterse yabancı olsun (fark etmez).

437 _{Yüksel, Arap Dilinde Atıf, s. 121. “Çünkü}

ا مَعَـن ve اَلَ kelimeleri tayin veya tahdit değil, muvafakat veya muhalefet bildirir. Hâlbuki soru hemzesi kullanılan _{ا مَأ’li yapıda sorulmak istenen, muvafakat veya} muhalefet değil, tayin veya tahdittir.” Bkz. a.y.

438 _{Zira istifham hemzesinden sonraki cümle inşâî cümledir. Bu bakımdan doğrulanması ya da yalanlanması}

söz konusu değildir. Bkz. Yüksel, Arap Dilinde Atıf, s. 126.

439 _{Hasen, III, 590.}

113

Yukarıdaki cümlede “muhataba ‘söz konusu meselede herhangi bir tayin ya da tercihte bulunma imkânının tükendiği, gereksiz yere enerji tüketmenin hiçbir yararının olmayacağı ve meselenin olduğu gibi kabullenilmesi gerektiği’ ekseninde bir mesaj verilmek istendiği durumlarda bu edata başvurulmuştur.”441

“

ا وَأ

edatının yer aldığı bir cümlede, seçilmek üzere iki veya daha fazla alternatif bulunurken,

ا مَأ

edatının yer aldığı bir cümlede aralarında tercih yapılmak üzere sadece iki şık veya alternatif söz konusu olabilir.”442

ا وَأ

istifham edatından sonra şüphe için gelen bir atıf edatıdır.

؟ ر كَباا وَأاَكَد نِعا د يَزَأ

Zeyd mi

yoksa Bekir mi yanında? O ikisinden birisi yanında mı diye sormayı istiyorsun. Bu sorunun

cevabı

اَلَ/ مَعَـن

(evet/hayır) şeklinde olur.

ا وَأ

edatının yerine

ا مَأ

edatını koyarsak Zeyd ve Bekir’den birinin mevcut olduğunu biliyorsun ancak tam olarak hangisi mevcut bunda şüphe içindesin.

؟و ر مَعاا مَأا َكَد نِعا د يَزَأ

Yanındaki Zeyd mi yoksa Amr mı? Cevap, Zeyd ya da Amr (yanımda) şeklinde olur.443

Belgede Arap Dilinde Edatların Metinde Kurduğu Anlamsal İlişkiler (sayfa 129-133)