İslâmiyet’te Dağ

Misal; İsrailliler tarafından mağlup edilen putperest Suriye Aramileri yenilginin sebebini İsraillilerin inandığı “dağ ilâhı”nın onlara yardım etmesine bağlar (1. Krallar 20: 23). Karşı taraftan bakıldığında İsraillilerin ilâhının dağları mesken tutmuş bir hüviyete büründüğü söylenebilir. Kitab-ı Mukaddes’te de Tanrı, mekânının Siyon Dağı olduğunu söyler. Aslında dağı kutsal sayma, ona kurban kesme, ibadethane olarak görme hem politeist inançta hem de Yahudilik ve Hristiyanlık’ta mevcuttur. Aralarındaki tek fark politeizmde birçok dağın yahut dağlardaki putların kutsanması esas iken Yahudilik ve Hristiyanlık’ta Tanrı’nın bulunduğu dağ tektir. Oysaki monoteizmde Tanrı zamana ve mekâna sığmaz.

1.2.2. İslâmiyet’te Dağ

İslâm dinine göre, göklerin ve yerin yaratıcısı (Enbiyâ: 16 / Hac: 18 / Şûrâ: 11); doğmamış ve doğurulmamış tek ilâh (Enbiyâ: 22 / İhlâs: 1-4) olan Allah mekândan münezzehtir ve insana şah damarından daha yakındır (Kâf: 16). O; zamanın, mekânın kısacası âlemin sahibi olduğundan herhangi bir yerde bulunmaya ihtiyacı yoktur. Dağ diğer dinlerde Tanrı’nın/tanrıların oturduğu yer, ruhu olan ilâhî bir güç olarak inancın en önemli parçası iken İslamiyet’te Allah’ın varlığının, birliğinin, rahmetinin simgesi; Hz. Musa’nın ve Hz. Muhammed’in kişisel aydınlanmasının mekânı olması hasebiyle sembolik anlamlar taşır.

1.2.2.1. Kuran-ı Kerim’de Dağ

Dağ sözcüğü Kur’an-ı Kerim’de; cebel/cibâl, tûr ve revâsi şeklinde kullanılır. Revâsi kelimesi özellikle yerin yaratılması aşamasını ifade eden âyetlerde geçer.

Allah, varlığının ve kudretinin tezahürünü insanlara daha belirgin şekilde göstermek için yeryüzü ve gökyüzünü saran doğa elemanları üzerindeki hâkimiyetinin somut ispat

27

Önceki bölümde Sümerlilerin dağ inancının mabetlerinin yapısına nasıl aksettiğini söylemiştik. Ortadoğu inanç sistemindeki tapınak mimarisinin Yahudiliğe yansıması noktasında Muazzez İlmiye Çığ şu ifadeleri kullanır: “Sumer’de mabet ve saray anlamına gelen ‘e.gal’ kelimesi Tevrat’ta ‘hegal’ olmuştur.” der (Çığ, 2005: 18).

55

numunelerinden biri olarak kullanır (Vâkıa: 68-69-70 / Lokmân: 31 / Kâf: 6 / A’râf: 54 / Enbiyâ: 30). Allah’ın azametinin simgelerinden biri olan dağlar, evren yaratımının önemli unsurlarındandır. Yeryüzünün teşekkül evresi altı aşamalı seyir izler. Madde başlangıçta buğu ve duman hâlinde yaratılır, cisimler oluşur, yer gökten ayrılır, yer kabuğu şekillenir, dağlar28

ve nehirler meydana geldikten sonra hayat başlar (Yazır, 1992, VIII: 44). Allah gökyüzünü herhangi bir direk olmadan insanoğlunun üzerine kaldırmış; dağlar, nehirler, yemişler, gece gündüz ile yeri yayıp döşemiştir (Ra’d: 2-3 / Nebe: 6-7). Yeryüzünün sarsılmaması için sabit dağlar yaratılmış (Nahl: 15 / Enbiyâ: 31 / Lokmân: 10 / Fussilet: 10 / Mürselât: 27), dağlar dâhil her şey arza ölçülü bir biçimde yerleştirilmiştir (Hicr: 19). Yeryüzünü imar eden, onu yaşanabilir, oturulabilir hâle getiren ve insanlara bu imkânları sunan Allah’tır. Elmalılı M. Hamdi Yazır, evrenin yaratılışı hususunda Kur’an’da dağlarla ilgili verilen bilgilerin fen erbabı tarafından da kabul edildiğini söyleyerek şu yorumu yapar: “Şunu itiraf etmek gerekir ki, zamanımızda yerin şekillenmesi ve dağların oluşumu ve yer sarsıntılarının meydana

gelmesi hakkında fen adına arzın tabakaları ile ilgili bilgilerden edinilebilen kanaatlerin

özü de, bu rivayetlerin ifade ettiği manalardan başka bir şey değildir.” (Yazır, 1992,

VIII: 257). Kur’an-ı Kerim’de geçtiği şekliyle aklın anlamlandırmada yetersiz kaldığı

hususlardan yola çıkarak bunları yaratanın ancak yeryüzünün, gökyüzünün sahibi Allah olduğu belirtilir. Yüksek, ulaşılamaz görülen, vakûrâne duruşuyla ebedî olduğu zannedilen, bu vasıflarından dolayı çoğu toplumlarca kutsal sayılan dağları da meydana getiren her şeye muktedir Allah’tır: “Dağlara bakmıyorlar mı, nasıl dikilmişlerdir!” (Gâyişe: 19). Bu bakımdan dağlar insanoğlunun ibret alacağı; yaratıcısının varlığını arayıp bulacağı, kudretini düşüneceği mekândır.

İslâmiyet’e göre İsrafil, Sûr’a üflediği zaman dünya yerle bir olacak, herkes mahşerde toplanacaktır. Kıyametin kopuşu ve şiddetiyle alakalı verilen örneklerden biri de dağların un ufak olacağıdır. Bununla ilgili Kur’an-ı Kerim’in Kehf sûresinde: “Dağları yürüteceğimiz ve senin yeryüzünü çırılçıplak göreceğin günü bir hatırla. Biz onları

28 Ebu Hureyre’den rivayet edilmiş bir hadise göre evrenin yaratımı şu şekildedir: “Yüce Allah yeri cumartesi günü yaratmış, ondaki dağları pazar günü yaratmış, ağaçları pazartesi günü yaratmış, sevilmeyen şeyleri salı günü yaratmış, nuru çarşamba günü yaratmış, hayvanları yerin üzerine perşembe günü yaymış, Adem (a.s.)'ı da cuma günü ikindiden sonra mahlûkatm en sonunda ve cuma saatlerinin nihâyetinde, ikindi ile akşam arasındaki bir zaman içerisinde yaratmıştır.” (Müslim, 2005, III: 252).

56

mahşerde toplarız da içlerinden hiçbirini bırakmayız.” (Kehf: 47), Tâhâ sûresinde de “(Ey Muhammed!) Sana dağların (kıyamet günündeki) hâlini soruyorlar. De ki: ‘Rabbim onları toz edip savuracak.’” (Tâhâ: 105) ifadeleri geçer. Dağların yürütülmesi (Tûr: 10 / Tekvîr: 3) ile birlikte arz paramparça olup kütle ve cisimden eser kalmayıp yeni bir düzene geçilecektir (Nebe: 20). Kıyamet gününe o koca dağlar bile dayanamayacak, kum yığını haline gelecek (Müzzemmil: 14), ufalanıp savrulacaktır (Mürselât: 10).

Dağların bir başka işlevi ise cansız varlıklar olmalarına rağmen Allah’ı zikretmeleridir. Kur’an-ı Kerim’de dağların Allah’ı takdis etmesi Hz. Davud’la birlikte anılır. Hz. Davut güzel sesiyle Zebur’u okurken diğer cansız varlıklarla birlikte dağlar da ona eşlik eder. Bu durum Enbiyâ sûresinde: “Biz hüküm vermeyi Süleyman’a kavratmıştık. Zaten her birine hükümranlık ve ilim vermiştik. Dâvûd ile birlikte, Allah’ı tespih etmeleri için dağları ve kuşları onun emrine verdik. Bunları yapan biz idik.” (Enbiyâ: 79), Hac sûresinde: “Görmedin mi ki şüphesiz, göklerde ve yerde olanlar, güneş, ay, yıldızlar, dağlar, ağaçlar, hayvanlar ve insanların birçoğu Allah’a secde etmektedir (…).” (Hac: 18) ve Sâd sûresinde ise: “Kendisi ile birlikte sabah-akşam tespih etsinler diye biz, dağları ve toplanıp gelen kuşları Dâvûd’un emrine verdik. Onların her biri Allah’a yönelmişlerdi.” (Sâd: 19) şeklinde ifade edilir.

Kitab-ı Mukaddes’te karşımıza çıkan daha önceki bölümde tafsilatlı olarak üzerinde durduğumuz Hz. Musa ve Sina Dağı ile ilgili bilgilere Kur’an-ı Kerim’de de rastlarız. Hz. Musa’nın vahye mazhar olduğu dağ, Eski Ahît’te Horeb Dağı ve Sina Dağı olarak adlandırılırken Kur’an’da bu dağ Tûr olarak geçer. Tûr, Arapça dağ manasına gelmektedir ve Hz. Musa’nın kavmine gösterilen mucizenin mekânıdır. Kur’an’da Hz. Musa kıssası içerisinde geçen Tûr dağı, tefsirlerde Tûr-ı Sina olarak ifade edilir ve Allah’ın bu dağda tecelli etmesi ile bu dağın İsrailoğulları’nın başına kaldırılmasını ihtiva eder. Tûr, Kur’an-ı Kerim’de en çok bahsi geçen dağdır. Bu dağın adının sık sık tekrar edilmesi dağın önemiyle birlikte İsrailoğulları’na ve onların nezdinde Allah’ın son dinine inanmayanlara ihtar niteliğindedir: “Hani, (Tevrat ile amel edeceğinize dair) sizden sağlam bir söz almış, Tûr dağını da tepenize dikmiş ve “Sakınasınız diye, size verdiğimiz Kitab’ı sıkı tutun, onun içindekileri düşünün (gafil olmayın)” demiştik.”

57

(Bakara: 63). Yine Bakara sûresinde: “Hani, Tûr'u tepenize dikerek sizden söz almıştık, ‘Size verdiğimiz Kitab'a sımsıkı sarılın; ona kulak verin’ demiştik. (…)” (Bakara: 93)29 ifadeleri geçer. Hz. Musa’nın kavmi İsrailoğulları’na nüzul etmiş Tevrat’ın hükümlerinin uygulanmasının ve bunun öneminin tezahürü olarak Tûr dağı, kavmin tepesine kaldırılmış ve mucizenin akabinde İsrailoğulları’ndan emirlere uyacakları doğrultusunda söz alınmıştır. Fakat zamanla Hz. Musa’nın kavmi verildikleri sözü ve kendilerine gösterilen mucizeyi unutur. Tûr dağının geçtiği âyetler esasen bu kıssayı hatırlatıp, dağ özelinde örneklendirilerek kâinatın sahibi Allah’ın gücünün her şeye yeteceği, hükmüne karşı gelinemeyeceği ve Allah’a inanmayanların hâlinin perişan olacağı ifade edilir. A’râf Sûresi’nin 143. âyetinde ise Allah ile Hz. Musa’nın Tûr dağındaki konuşması mevzu bahistir:

“Mûsâ, belirlediğimiz yere (Tûr’a) gelip Rabbi de ona konuşunca, ‘Rabbim!

Bana (kendini) göster, sana bakayım’ dedi. Allah da, ‘Beni (dünyada) katiyen göremezsin. Fakat (şu) dağa bak, eğer o yerinde durursa sen de beni görebilirsin.’ dedi. Rabbi, dağa tecelli edince onu darmadağın ediverdi. Mûsâ da baygın düştü. Ayılınca, ‘Seni eksikliklerden uzak tutarım Allah’ım! Sana tövbe ettim. Ben inananların ilkiyim’ dedi.”30

Elmalılı M. Hamdi Yazır, âyetin orijinalinde Türkçe “paramparça, dümdüz” anlamına gelen “dekkan” kelimesinden yola çıkarak Tûr dağının genel kabulünün Sina Dağı31 olduğu; bu dağın “Zebiyr” veya Medyen’deki “Erriyn” dağı yahut yok olmuş başka bir dağın olabileceğini söyleyenleri belirttikten sonra dağın Hz. Musa’nın üzerinde

29

Ayrıca Nisa: 154 ve A’râf: 171 âyetleri de aynı söylemi içerir.

30

Aynı mevzu ile ilgili başka bir âyet : “Ona, Tûr dağının sağ tarafından seslendik ve kendisi ile gizlice konuşmak için kendimize yaklaştırdık.” (Meryem: 52).

31

Tîn Sûresi’nin 2. âyeti olan: “Sinâ dağına andolsun” tabiri için Elmalılı M. Hamdi Yazır, Sina’dan neyin

kastedildiğine dair üç farklı görüşten bahseder. Bu kimine göre mescid ismi, kimine göre belde ismi, çoğunluğa göre ise bir dağdır: “Rebi'den: Hemedan ile Hulvan arasında iki dağ, Şam dağları. Said b. Mansur ve İbnü Ebi Hatim, Ebu Habib Haris b. Muhammed'den Tin, Tur-i Tina; Zeytun, Tur-i Zeyta denilen dağlardır. İyi incir ve zeytin bittiği için bu şekilde isimlendirilmişlerdir. İmam Razi bunu İbnü Abbas'ın sözü olmak üzere naklederek şöyle der: İbnü Abbas demiştir ki: Bunlar mukaddes topraklardan iki dağdır. Bunlar incir ve zeytin yetişen yerler olduklarından dolayı bunlara Süryanice'de Tur-i Tina (Tin Dağı) ve Tur-i Zeyta (Zeytin Dağı) denilmiştir. Bu takdirde yüce Allah Nebilerin yetiştiği yerlere yemin etmiş demektir. Tin denilen dağ İsa (a.s)'nın; Zcytun, Şam İsrailoğullarına gelen peygamberlerin çoğunun gönderildiği yer; Tur, Musa (a.s)'nm peygamber gönderildiği yer; Beled-i Emin de

58

bulunduğu değil karşıdan görebileceği bir dağ olabileceğine işaret eder (Yazır, 1992, IV: 129). Burada doğa elemanlarından biri olan dağ bu cüz’i tecelliye dayanamayıp paramparça olur. Mucize sonrası bayılan Hz. Musa, iman eden ilk kişidir. Genel olarak Kur’an’da sapasağlam duran dağların bile Allah’ın iradesiyle yok olabileceği vurgulanır.

Kur’an-ı Kerim’de Hz. Nûh ve büyük tufanla ilgili bilgiler de mevcuttur. Hûd sûresinin 44. âyetinden öğrendiğimiz kadarıyla tufanın kopmasıyla yeryüzü sular altında kalır, gemi dağlar gibi dalgalarla boğuşarak Cûdi’ye oturur: “‘Ey yeryüzü! Yut suyunu. Ey gök! Tut suyunu’ denildi. Su çekildi, iş bitirildi. Gemi de Cûdî’ye oturdu ve ‘Zalimler topluluğu, Allah’ın rahmetinden uzak olsun!’ denildi.” (Hûd: 44). Cûdi dağının mevkii tartışmalı bir konudur. Musul’da, El-Cezire’de, Amid’de, Şam’da diyenlere karşılık Cûdi’nin her dağa verilebilecek cins isim olduğunu ifade edenler de vardır (Yazır, 1992, IV: 541).

Ye’cüc ve Me’cüc adlı kavimlerin anlatıldığı kıssada Zülkarneyn uzun bir yol kat ettikten sonra iki dağ arasında hiçbir sözü anlamayan bir halkla karşılaşır. Bu halk, Ye’cüc ve Me’cüc kavminden şikâyetçidir ayrıca Zülkarneyn’e Ye’cüc ve Me’cüc’le aralarına set yapması karşılığında vergi vermeyi teklif eder. Zülkayneyn bu teklifi reddedip Allah rızası için yardım yapacağını söyler ve iki dağın arasındaki boşluğu bu halkın yardımıyla demir ve bakırla kapatır (Kehf: 92-97). Kur’an’da sadece doğu, batı yönlerinde olduğu belirtilen, hakkında başka bilgi olmayan iki dağın bulunduğu yer meçhuldür. Bu dağların konumu ile ilgili rivayetlerin ekserisi Türk topraklarının bittiği yer (Türkistan) olarak gösterilirken hiçbir sözü anlamayan halkın ise Türkler olduğu tahmin edilmektedir (Yazır, 1992, V: 390).

Âd kavminin kuvvetli bir rüzgârla helâkından sonra yerine gelen insanların dağları oyup evler yapmaları Allah’ın onlara gösterdiği rahmetten ve bahşettiği nimetlerdendir (A’râf: 74). Çünkü Allah, dağlarda insanlara gölgelik ve barınaklar var ederek (Nahl: 81), arzı tutsun diye oturaklı dağlar yapmıştır (Nahl: 61).

59

İslam’ın şartları arasında yer alan hac, zilhicce ayında Mekke’de bulunan Kâbe’yi ve özel alanları usulüne uygun ziyaret etmek suretiyle yerine getirilen ibadet şeklidir. Bu özel alanların başında Safa tepesi, Merve tepesi ve Arafat Dağı gelmektedir. Bakara Sûresi’nin 158. âyetinde konuyla alakalı şu ifadelere rastlarız:

“Şüphesiz, Safa ile Merve Allah'ın (dininin) nişanelerindendir. Onun için her

kim hac ve umre niyetiyle Kâ'be’yi ziyaret eder ve onları da tavaf ederse bunda bir günah yoktur. Her kim de gönlünden koparak bir hayır işlerse şüphesiz, Allah onu bilir, karşılığını verir.”

Elmalılı M. Hamdi Yazır, hac ibadetine Safa ve Merve tepelerinin eklenmesini ve “bunda bir günah yoktur” sözünü âyetin iniş sebebinde aramak gerektiğini vurgulayarak bir rivayet aktarır. Rivayete göre cahiliye devrinde putperest halk Safa tepesi üzerindeki “İsâf” ve Merve tepesi üzerindeki “Nâile” adlı puta tapıp bunların arasındaki mesafeyi tavaf eder. Bölgeye hâkim olduktan sonra putları yıkan Müslümanlar, eski geleneklerin hortlamasından korkarak Safa ile Merve arasını tavaf etmekten çekinir. Ardından bunun günah olmayacağına dair âyet iner (Yazır, 1992, I: 459).

Haccın merhalelerinden biri olan Safa ve Merve tepeleri arasında sa’y (koşmak) yapmanın ortaya çıkışıyla ilgili bir başka rivayette şöyledir: Kâbe’nin yapımı emredildikten sonra Hz. İbrahim eşi Hacer ile oğlu İsmail’i yanına alarak Mekke’ye doğru yola çıkar. Kâbe’nin yapımını tamamlayan Hz. İbrahim eşini ve oğlunu buraya bırakır ve Şam’a geri döner. Hacer, oğlu İsmail’in susaması üzerine, su aramak için ilk olarak Safa tepesine çıkar. Burada bir şey bulamayınca Merve tepesine gider. İki tepe arasını yedi defa dolaşmasına rağmen kaynak bulamaz. Sonra Allah’ın takdiri ve Cebrail’in yardımıyla İsmail’in eşelediği topraktan su (zemzem suyu) çıkmaya başlar (Taberî, 1991, I: 341-342).

Cebel-i Rahme olarak da bilinen, eski zamanlarda “İlâl” veya “Elâl” diye isimlendirilen granit taşından meydan gelmiş Arafat Dağı, hacıların arefe günü vakfeye durdukları dağın adıdır (Boks, 1991: 261). Arafat’ın ne isminin veriliş sebebi ne etimolojisi tam olarak bilinmemektedir. Kelimenin, tanımak manasına gelen “marifet” ya da

60

“itiraf”’tan; bir başka görüşe göre de güzel koku anlamında kullanılan “arf”tan türetildiği zannedilmektedir (Yazır, 1992, II: 56). Taberî’nin naklettiği bir rivayete göre Arafat, Hz. Âdem ile Hz. Havva’nın buluştuğu (Taberî, 1991, I: 154); ayrıca Hz. İbrahim’in ilk haccı ifâ ettiği mekândır (Taberî, 1991, I: 357).

1.2.2.2. İslâm Tarihinde Dağ

İslâm tarihi içerisinde Hira, Sevr, Uhud ve Ebûkubeys dağı İslâmiyet’in ortaya çıktığı dönemde çeşitli olaylara ve mucizelere tanıklık etmesi bakımından öneme sahiptir.

Allah elçisinin peygamberliğe mazhar olmadan önce her yıl bir ay süreyle ibadet ettiği, tefekküre daldığı; putperest Kureyşliler’in de kutsal saydığı ibadet alanı (Taberî, 1991, IV: 95) olan Hira dağı (Cebel-i Nûr), Hz. Muhammed’e vahyin indiği yer olması münasebetiyle Müslümanlarca önemli mekânlar arasındadır. Bu dağa Cebel-i Nûr denmesinin sebebini kimi müfessirler Mâide sûresinin 15. âyetini, kimileri de Ahzâb sûresinin 46. âyetini delil olarak gösterirler³². Hadis kitaplarında Hz. Peygamber’in yürümekte iken gökten bir ses işittiği ve başını kaldırıp baktığında Hira dağında bir meleğin gök ile yeryüzü arasında bir kürsüde oturduğu rivayet edilir (Tirmizi, 2004, III: 210). Bir başka rivayette Ay’ın bölünmesi hadisesinde bir parçasının Hira dağının ötesine diğer parçasının da berisinde yer aldığı (Tirmizi, 2004, III: 204) ve Hz. Muhammed’in bu dağın üstündeyken dağın sallandığı belirtilir (Tirmizi, 2004, III: 261). Bu hadiselerden sonra hacılar dağı ziyaret ederek burada nafile namazı kılar.

Hz. Peygamber, Hz. Ebu Bekir ile Mekke’den Medine’ye hicreti sırasında müşriklerden gizlenmek amacıyla üç gün süreyle Sevr dağındaki aynı adlı mağarada kalır (Taberî, 1991, IV: 206). Müşrikler, Sevr dağı üzerindeki mağaranın ağzının örümcek ağı ile kapandığını ve bir çift güvercinin yuva yapıp yumurtladığını görünce burada kimsenin olamayacağını düşünerek mağaranın içine bakmadan gider (Yücel, 2012: 93). Bu olay sonrası Sevr dağı ve mağarası halk tarafından, keramet simgelerinden biri olarak kabul

32Bahsi geçen âyetlerin Türkçe meâlleri şu şekildedir: “Ey kitap ehli! Artık size elçimiz (Muhammed) gelmiştir. O, kitabınızdan gizleyip durduğunuz gerçeklerden birçoğunu sizlere açıklıyor, birçoğunu da affediyor. İşte size Allah'tan bir nur ve apaçık bir kitap (Kur'an) gelmiştir.” (Mâide: 15), “Ey Peygamber! Biz seni bir şahit, bir müjdeleyici, bir uyarıcı; Allah'ın izniyle kendi yoluna çağıran bir davetçi ve aydınlatıcı bir kandil olarak gönderdik.” (Ahzâb: 45-46)

61

edilir. Dağın başka bir özelliği ise Hicaz bölgesinde yetişen her türlü ağaç ve bitki cinsine sahip olmasıdır. Hatta buradaki ağaçlardan birinin bir parçasını üzerinde bulundurana yazın ortaya çıkan zehirli hayvanlardan hiç birinin zarar vermeyeceğine inanılır (Tanyu, 1973: 24).

Müslümanlarla müşrikler arasında geçen savaşa ismini veren Uhud Dağı için de Hz. Peygamber’in bu dağın üzerindeyken dağın sallandığı (Tirmizi, 2004, III: 261 / Müslim, 2005, III: 139); ayrıca aynı dağ için: “Bu bizi seven bizim de kendisini sevdiğimiz bir dağdır.” hadisi rivayet edilir (Tirmizi, 2004, III: 280). Uhud dağı hadis kaynaklarında ebat bakımından benzetilen unsur olarak da karşımıza çıkar. Hadislerde cenazeyi takip edenin ve defnedilinceye kadar orada bulunanın iki kîrât sevap alacağı, iki kîrât her birinin veya en küçüğünün (Tirmizi, 2004, I: 272); cehenneme düşen kâfirin azı dişinin (Tirmizi, 2004, II: 314); iman etmeyenlerin Allah yolunda harcadıkları malın miktarının (Tirmizi, 2004, II: 324) Uhud dağı kadar olduğu bildirilir.

Mekke şehrini saran dağlardan biri olan Ebûkubeys’i, hakkındaki rivayetler değerli kılmıştır. Rivayetlere göre Allah, büyük tufan sırasında Hacerü’l-esved’i bu dağa emanet etmiş; Hz. İbrahim bu dağa çıkarak haccı insanlara duyurmuş; Ay’ın ikiye ayrılma mucizesi bu dağın üzerinde vuku bulmuştur (Boks, 1994: 280-281).

Deccal’in özelliklerinin ve yapacaklarının izah edildiği bir hadiste; Hz. İsa’nın Deccal’i Kudüs’ün Dûd kapısında öldüreceği; İnsanların Ye’cüc ve Mec’üc kavmiyle savaşamayacak kadar zayıf olduğundan dolayı Allah’ın vahyinden sonra Hz. İsa’nın insanları Tûr dağına götüreceği; şirk koşanların Beyti Makdis33

dağına gidip oklarını gökyüzüne çevirecekleri ve bu okların kana bulanmış bir şekilde geri döneceği rivayet edilir (Tirmizi, 2004, II: 228).

1.2.2.3. Tasavvufta Dağ

Tasavvuf, İslâmiyet’in yayılmasının ardından Hicret’in ikinci asrında ortaya çıkmış ve daha sonraki dönemlerde İslâmî çevrelere meşruiyetini kabul ettirmiş bir öğretidir.

33

62

Allah’a ulaşma, onunla hem-hâl olma yolunda bir gelenek olan tasavvuf Kur’an, hadis, Hz. Peygamber’in yaşantısı ve diğer peygamberlerin kıssaları rehberliğinde nefsin kötülüklerden arınıp dizginlenmesini, hissiyatta dünyevî ihtirasların perdesinin kaldırılıp insan ruhunun temizlenmesini amaçlar.

“Tasavvuf, zihnin manevî olaylara yönelmesi, bir ruh hâli ve eşyanın zevkle

kavranması olarak, tıpkı bütün diğer manevî yollar gibi, tabiatı gereği, bilgisizliğin yok edilmesini öğretir, yani bir tek “Gerçek” olmayan her şey hakkında “âlimâne cehâlet” (docta ignorance) ile bilgisizliğin yok edilmesini salık verir.” (Altıntaş, 1986: 2).

Ruhu terbiye öğretisi olan tasavvufun ortaya çıkışının başat sebebi, fetihler sonrasında zengin milletlerle karışan Müslümanların manevîyattan ziyade maddîyata daha fazla değer verme ve bunun sonucuyla ilintili olarak Allah korkusu gösterilir. Hicrî ikinci asra tekâbül eden bu dönemde zenginliğe ve refaha tamah etmeyen, dinin emrettiği kurallara uyma babında kendini ibadete adamış kimselere sûfi³⁴ ve mutasavvıf denilmeye başlanır (Doğrul, 1948: 58-59). Tasavvuf ehli, toplumdaki bozulmalara, ahlâk dışı davranışlara şahit olup Asr-ı Saadet döneminin yaşantısından uzaklaşıldığını görünce bu kirliliğin kendilerine sirayet etmemesi; ayrıca Kur’an’ı ve insanlığı tefekkür, benliğini Allah’a teslim etmek için yalnızlığı tercih eder. Bu manadaki yalnızlığın tasavvufî doktrinde karşılığı halvet, mekânı ise genellikle mağaralardır. Buralar müridin piştiği yerlerdir. İslâmiyet öncesinde Hanîf dinine mensup kimselerin, özellikle de Hz. Peygamber’in Hira dağında yılın belirli evrelerinde inzivaya çekilmesi ve ilk vahyin “oku” emriyle buraya gelmesi, sünnete riâyet bakımından halvetin mağaralarda olmasının faziletine kaynaklık eder. “Kahire’de Mukattam dağı, Suriye’de Lükâm dağı, Beyrut’ta Lübnan dağları, Filistin’de Beytülmakdis dağı, Sînâ çölünde Tûr dağı, âbid ve zâhidlerin inziva hayatı yaşadıkları meşhur yerlerdir.” (Uludağ, 1997: 386).

34

Kur’an-ı Kerim’de ve sahih hadislerde sûfi ve tasavvuf sözcüğü hakkında bilgi olmaması bakımından kelimenin kökeni ile ilgili birçok rivayet bulunmaktadır. Ayrıntılı bilgi için bkz: Gölpınarlı (1985), s. 7-9 ; Nicholson ( 2004), s. 64-75; Altıntaş (1986), s. 3-5; Doğrul (1948), s. 60-66.

63

Tasavvuf bir yandan bireyin yaratıcı karşısındaki sorumluluğunu yerine getirme,