İpek Yolu

İpek Yolu, Ortaçağ’dan günümüze kadar önemini koruyan bir ticaret rotası olarak bilinse de tarihi MÖ II. yüzyılın sonlarına kadar uzanır.372 _{İpek Yolu’nun,}

368 _{Newell, 1938: 233.}

369 _{İran-Qumis. (Şehr-i Kumis)}

370 _{Dani ve Bernard, 1994: 122.}

371 _{Dani ve Bernard, 1994: 122.}

tanımı tarihte ilk kez 1887 yılında Alman coğrafyacı Richthofen yapmıştır. Richthofen, tarihin erken dönemlerinden itibaren Çin’den batıya uzanan ticarette en çok aranan madde ve en değerli ürün ipek olduğundan Çin’den batıya giden ticaret yolunu tanımlamak için “İpek Yolu” tabirini kullanmıştır.373

Arkeolojik buluntular, ipek ipliklerin Çin’de MÖ 2700’lerde kullanıldığını gösteriyor. Çinliler uzun yıllar boyunca kullandıkları ipeğin ihracatını ise MÖ I. binyılın ikinci yarısında yapmaya başladılar. Ancak uzun yıllar boyunca Çinliler; Çin’e has eşyaların Batı’da nereye kadar ulaştığına dair bir fikir sahibi değillerdi. İmparator Wuti, döneminde sadık diplomatı C’hang-Ch’ien’i baş düşmanları olan Hunlara karşı Büyük Yüeçilerle iş birliği yapması için Türkistan’ın batısına göndermiştir. C’hang- Ch’ien, bu seyahati sırasında Fergana, Soğdiana, Doğu Parthia ve Baktriya çevresi hakkında keşif yazıları yazdı. Çinliler, C’hang-Ch’ien bu raporlarından batıya giden İpek Yolu hakkında çok şey öğrendiler.374 _Ancak Çinlilerin bu dönemde uzun mesafeli ticaret politikası bulunmuyordu.

İpek Yolu ticareti tam olarak , Çin’deki Han Sülalesi’nin (MÖ 206 - MS 220) son dönemlerinde başladı. Bu nedenle MS I. yüzyıldan önceki dönemlerde İpek Yolu’nun başlıca güzergâhı hakkında bilgilerimiz yok denilecek kadar azdır. Ancak batıda yaşayan toplulukların doğudan kalay ve lapis lazuli gibi değerli madenleri bu ticaret yoluyla elde ettiklerini biliyoruz.375

İpek Yolu’nun güzergâhı hakkında en önemli kaynak MÖ I. yüzyılın sonu veya MS I. yüzyılın başına ait Charaxlı Isidoros’un “Stathmoi Parthikoi” (Parth İstasyonları) isimli eseridir. Bu eser, Parth topraklarından geçen yolu Zeugma’dan Arachosia’daki Aleksandria’ya kadar takip etmemize olanak sağlar. Tigris Nehri, Roma İmparatorluğu ile Parth Krallığı arasında MÖ I. yüzyılda sınır kabul edilmekteydi. İpek Yolu, Parth topraklarına girdikten sonra Tigris Nehri boyunca ilerler. Buradan Ekbatana’ya ulaşır. Ardından İran’nın kuzeydoğusunda yer alan Hekatompylos376 ve Raghae(Rey) kentine uzanır. Raghea kentinden sonra İpek Yolu,

373 _{Frye, 2009: 165.}

374 _{Bahar, 1994: 240.}

375 _{Tezcan, 2014: 96-123.}

ticaretin merkezi ve kavşak noktası olan Margiana’ya ulaşılır. Margiana’dan sonraki yol güzergâhı tüccarların gitmek istediği yere göre değişmekteydi. Kuzey Baktriya ve Soğdiana üzerinden ya da Güney Baktriya üzerinden Baktra kentine gelen tüccarlar buradan hedeflerine göre ya Hindistan bölgesine doğru güneye ya da Çin’e doğru doğuya devam ediyorlardı.377_{(Hrt 16)}

İpekli ürünler Roma İmparatorluğun’da oldukça değerli ve pahalıydı. Romalı zenginlerin ipeğe olan talebinin artmasıyla İpek Yolu’nun önemi oldukça arttı. Bu dönem Kuşan İmparatorluğu yükseliş dönemine denk gelir. Türkistan’da Kuşan İmparatorluğu döneminde uluslararası ticaret büyük boyutlara ulaştı. Bu dönemde Türkistan’da ticaret konusu olan ürünler; ipek, baharat, kürk, bal, altın, at, amber’dir.378

377 _{Watson, 1983: 547-548; Franck ve Brownstone, 1984: 378-379; Neelis, 2001: 477-493; Tezcan,}

2014: 96-123.

SONUÇ

Macaristan’dan Altay Dağlarına ve Mançurya Ormanlarına kadar uzanan Türkistan coğrafyası ilk çağlardan itibaren üzerinde birçok kültürün gelişmesine elverişli konumuyla ön plana çıkmaktadır. Bölge, oldukça dağlık ve engebelli bir arazi yapısına sahiptir; fakat nehirlerin suladığı verimli ovalar köklü uygarlıkların doğuşuna zemin hazırlamıştır.

Genel olarak çöller, bozkırlar ve yüksek dağ vadileriyle çevrili olan Türkistan tarihinin seyrini uzunca bir süre bozkırda yaşayan göçebeler ve ovalarda yaşayan yerleşiklerin oluşturduğu iki karşıt kültür belirledi. Bölgede yaşayan karşıt kültüre sahip göçebe ve yerleşik nüfuslar için politik sınırlamalar yapmak oldukça güçtür. Bu nedenle Türkistanlılar uzun yıllar boyunca etnik ve dilsel gruplar temel alınarak tanımlanmıştır. Pers İmparatorluğu öncesinde Türkistan’ın batısının ve güneyinin siyasi tarihi hakkındaki bilgiler oldukça sınırlıdır. Bazı araştırmacılar, Pers egemenliği öncesinde de Türkistan’ın batısında çeşitli örgütlü devlet yapılarının olduğunu savunur. Ancak arkeolojik ve tarihi kaynaklar bu iddiayı desteklememektedir.

Pers İmparatorluğu’nun doğuşuyla Türkistan’ın siyasi tarihinin bulanık görüntüsü ayrıntılar olmasa da aydınlanmaya başladı. MÖ 559 yılında Pers kabilelerinin kralı olan Kyros; Med Krallığı’nın siyasi varlığına son vererek Türkistan’ın batısında yaşayan kabileler üzerine askeri bir düzenledi. Kyros’un seferlerinin kronolojisi tam olarak bilinmez ve oldukça tartışmalıdır. Pers Kralı I. Dareios, Behistun Yazıtların’da Kyros’un ele geçirdiği Türkistan’ın batısında ve güneyinde yer alan kentlerin bir kısmının adına yer verir. Yazıt, Perslerin Türkistan’daki hâkimiyet sahasını belirlenme de önemli bir ölçüttür.

Persler,Anadolu ve Mezopotamya’da uyguladığı satraplık sistemini Türkistan’da uygulamıştır. Pers egemenliği boyunca Türkistan; Baktryia, Soğdiana ve Margiana olmak üzere, üç büyük satraplığa ayrılmıştır. Sogdiana, Pers İmparatorluğu döneminde Baktriya ve İskitler arasında bir tampon bölge olarak görülüyor. Bölgenin batısında yer alan Oxus Nehri ise Strabon, Ptolemy, Arrianos’a

göre Baktiya ile Soğdiana arasındaki sınırdı. Perslerin bölgede uyguladığı bu satraplık sistemi Hellenistik Dönem’de de devam etmiştir.

Makedonya Kralı Büyük İskender doğu seferleri sonrasında Pers İmparatorluğu’nun siyasi varlığına son verdi. Bu durum Türkistan’ın batı bölgesindeki Pers satraplarını harekete geçirdi. Satraplar, ilk önce İskender’den kaçan Pers Kralı III.Dareios’u öldürdüler. Ardından Baktriya satrabı Bessus’u “V.Artaxerxes” ünvanı ile Dareios’un ardılı ilan ettiler. Bu gelişmeler üzerine MÖ 329 yılında İskender; Pers İmparatorluğu’nun doğu satraplıklarını ele geçirmek için askeri bir sefer gerçekleştirdi. İskender, günümüz İran üzerinden Afganistan’a doğru ilerdi. Afganistan masifinde ilerlemekte oldukça zorlandı. Bu nedenle İskender ordunun ilerleyişini kolaylaştırmak için bu vadilerinin çevresine kendi adını taşıyan ve askeri üs olarak kullanılan kentler kurdu. Bu kentlerin birçoğu önemli bir merkez haline gelip uzun yıllar boyunca varlığını korudu. Afganistan masifi üzerinde dolambaçlı bir şekilde ilerleyen İskender; Hindukuş Dağları’nın güney eteklerinden geçerek Baktriya’yı işgal etti. Ardından Oxus Nehri’ni de geçen İskender; Sogdiana’ı işgal etti. Böylece Afganistan’ın kuzey bölgeleri ile Syr Darya Nehri’ne kadar olan alanı ele geçirmiş oldu.

İskender’in 33 yaşında ani bir şekilde Babil’de ölmesiyle diadokhları arasında kurduğu imparatorluğa sahip olmak için uzun yıllar süren savaşlar başladı. Bu savaşlar sonrasında Türkistan’ın batısına ve güneyine Seleukos Krallığı hâkim oldu. Seleukos, İpsos Savaşı nedeniyle Hindukuş Dağları’nın güneyini MÖ 305 yılında Maurya Krallığına 500 fil karşılığında bırakmak zorunda kaldı. II.Antiokhos döneminde Seleukosların diğer Hellenistik Krallıklarla mücadelesi doğuda hâkimiyetinin sarsılmasına neden oldu. Bu durumdan faydalanan Baktriya Satrabı I.Diodotos, MÖ III. yüzyılın ortalarında Baktriya ve Soğdiana çevresinde Greko- Baktriya Krallığını kurdu. Greko-Baktriya Krallığı’nın sınırlarını I.Demetrius döneminde Hindistan yönünde genişletmesiyle de Helenistik dünyanın en doğusunda Hint-Greko Krallığı kuruldu. Hint-Greko Krallığı, günümüz Afganistan’ın kuzeyinde merkezileşmiştir. Greko-Baktriya Krallığı, Türkistan’ın doğusundan gelen Yüeçilerin

istila faaliyetleri nedeniyle MÖ 145 yılında yıkıldı. Hint-Greko Krallığı ise siyasi varlığını MS I. yüzyıla kadar korumayı başardı.

Hellenistik Dönem’de Türkistan’ın doğusunda ise yerel kavimler ile İç Asyalı yabancılar arasında uzun yıllardır süren mücadeleler devam etmekteydi. Hisung-Nu kabilelerinin başına Mete’nin geçmesiyle Türkistan’ın doğusudaki dağınık boylar birleşerek ülkelerindeki yabancıları batıya sürmeyi başardılar. Türkistan’ın doğusunda Kansu Bölgesi’nde yaşayan Yüeçiler; savaşılan ve göç etmek zorunda bırakılan kavimlerden biriydi. Yüeçiler, MÖ II. yüzyılda Baktriya’a göç etmeye başladı ve Greko-Baktriya Krallığı’nın yıkılmasına neden oldu. Bu durumdan faydalanan Parth Kralı I.Mithridates Baktriya’nın doğusunu işgal etti. Ancak Yüeçileri’nin Syr Darya ve Amu Darya Nehirleri’nin arasına yerleşmesiyle yerlerinden edilen İskitler ve Toharlar bir süre sonra Parth Krallığı’nın doğu sınırlarında istila faaliyetlerinde bulunmaya başladı. II.Mithridates’in Part Krallığı’nın başına geçmesiyle göçebeler kontrol altına alındı.Böylece Afganistan ve çevresinde Parthlar, Hindukuş Dağları’nın kuzeyine göçebeler, Hindukuş Dağları’nın güneyine de Hint-Greko Krallığı egemen oldu.

Türkistan’da Hellenistik Dönem öncesinde Pers kültürü ve sanatı oldukça etkiliydi. Türkistan’da yaşayan halklar İskender’in askeri seferleri sonucunda Grek kültürünü ve sanatını yakından tanımaya başladı. İskender’in ölümden sonra Türkistan’a hâkim olan Seleukos Krallığı döneminde Hellenizm’in yayılımı hızla arttı. Türkistan’da yaşayan halklar, Greko-Baktriya Krallığı döneminde ise hem Akdeniz hem de komşu Hindistan ile sürekli temas halindeydiler. Buna bağlı olarak Türkistan; Hellenistik Dönem boyunca coğrafi konumu nedeniyle hem doğu hemde batıdan gelen siyasi ve kültürel etkilere oldukça açıktı. Bu etkiler Türkistan’ın güneyinde ve batısında Hellenistik Dönem boyunca sürekli iktidar değişikleri yaşanmasına neden oldu. Yaşanan bu iktidar değişikleri bir arada yaşayan karma bir nüfus oluşturdu. Bu karma nüfüs Türkistan’da Grek, Mezopotamya, İran, Hindistan kültürleri kapsayan melez bir kültür oluşturdu. Bu durum bölgenin sanatına,mimarine,ekonomisine ve inanç sistemine yansıdı. Türkistan’ın doğusunda ise MÖ II. yüzyılda mülkiyetin ve toplumdaki sosyal farklılaşmaların gelişimi, klan

ve kabile yapısının parçalanmasına neden oldu. Bu durum Orhun-Selenga Nehirleri arasında güçlü imparatorlukların kurulmasına zemin hazırladı.

KAYNAKÇA

ANTİK KAYNAKLAR

Appian. (1912). Roman History. The Civil Wars. (Çev. H. White). Londra: Harvard Üniversitesi Yayınları.

Arrianos. (2005). İskender’in Seferleri. (Çev. F. Akderin). İstanbul: Alfa Yayınları.

Curtius, Q. (1984). History of Alexander the Great of Macedon. (Çev. J. C. Rolfe). Penguin Classics.

Diodorus, S. (1989). Bibliothehe. (Çev. C.H Oldfather). Londra: Harvard Üniversitesi Yayınları.

Herodotos. (1983). Herodot Tarihi. (Çev. M. Ökmen). İstanbul: Remzi Kitabevi.

Justinus, M. J. (1972). Epitoma Historiarum Philippicarum. Pompei Trogi. Otto Seel, ed. Stuttgart: Teubner.

Pilinius. (1855). The Natural History. (Çev. J. Bostock vd.). London: Fleet Street.

Plutarkhos. (1920). Demetrius and Antony Pyrrhus and Gaius Marius. (Çev. B. Perrin). Londra: Harvard Üniversitesi Yayınları.

__________.(1980). Büyük İskender. (Çev. V. Gültekin ). İstanbul: Rado Yayınları.

Polybios. (1922). The Histories of Polybios. (Çev. W. R. Paton). Cambridge: Loeb Classical Library.

Strabon. (2000). Geographika (XII, XIII, XIV). (Çev. A. Pekman). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.

__________. (1928). The Geography XI. (Çev. H. L. Jones). Cambridge: Harvard University Press.

MODERN KAYNAKLAR

Ağaoğulları, M. A. (2011). Sokrates'ten Jakobenlere Batı'da Siyasal Düşünceler. İstanbul: İletişim Yayınları, 155-156.

Akurgal, E. (1995). Anadolu Uygarlıkları. İstanbul: Net Turistik Yayınları.

Arslan, A. A. (1999). Osmanlılar’da Coğrafi Terim Olarak “Acem” Kelimesinin Manası ve Osmanlı Türkistan Bağlantısındaki Önemi ( XV-XVIII. Yüzyıllar). OTAM, 8, 84.87.

Bagnall, R.S. – Derow, P. (2004). The Hellenistic Period. United Kingdom: Blackwell Publishing.

Bahar, H. (1994). Türkistan’ın Coğrafi Konumu ve İlkçağ Kaynaklarına Göre Tarihi. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 1, 233-244.

Barthold, V. V. (1981). Moğol İstilasına Kadar Türkistan. (Çev. H. D. Yıldız). İstanbul: Kervan Yayınları.

__________.(2010). Orta Asya. (Çev. A. Batur). İstanbul: Selenge Yayınları.

Bayur, Y. H. (1987). Hindistan Tarihi I: İlk Çağlardan Gurkanlı Devletinin Kuruluşuna Kadar (1526). Ankara: Türk Tarih Kurumu.

Bernard, P. (1970). Campagne de Fouilles 1969 a Ai Khanoum en Afghanistan. Comptes Rendus des Seances de l’Academie des Inscriptions et Belles-Lettres, 114, 300-349.

__________. (1971). La Campagne de Fouilles de 1970 a Ai Khanoum. Comptes Rendus des Seances de l’Academie des Inscriptions et Belles-Lettres, 115, 385-453. __________. (1974). Fouilles de Ai Khanoum (Afghanistan), Campagnes de 1972 et 1973.Comptes Rendus des Se'ances - Acade'mie des Inscriptions et Belles-Lettres, 280- 308.

__________. (1978). Campagne de Fouilles 1976-1977 a Ai Khanoum (Afghanistan). Comptes-Rendus de l'Académie des İnscriptions et Belles-Lettres, 421-463.

__________. (1979). Un Nouveau Livre sur les Parthes. Studia Iranica, 8, 199-239.

__________. (1980). Campagne de Fouille 1978 a Ai Khanoum (Afghanistan). Bulletin de l’École Française d’Extrême-Orient, 68, 1–103.

__________. (1985). Fouilles d'Ai Khanoum IV: Les Monnaies Hors Tresors, Questions d'histoire Greco-Bactrienne. (Memoires de la Delegation Archeologique Française en Afghanistan 28.) Paris:de Boccard.

__________. (1994). Un Parchemin Greco-Bactrien D'une Collection Priee. Comptes-Rendus de l'Académie des İnscriptions et Belles-Lettres, 261, 2-55.

__________. (1996). Maracanda-Afrasiab Colonie Grecque in [...] (eds.), La Persia e l’Asia Centrale da Alessandro al X secolo, 331-365. (Atti dei convegni lincei 127.) Rome: Accademia nazionale dei Lincei.

__________. (2005). Hellenistic Arachosia: A Greek Melting Pot in Action. East and West, 55, 13- 34.

Bernard, P. – Grenet, G. – İsamiddinov, M. (1990). Fouilles de la Mission Franco Sovietique a l'ancienne Samarkand (Afrasiab): Premiere Campagne, 1989. CRAI Avril-Juin, 356 - 380.

Bernard, P. – Besenval, R. – Jarrige, F. (2002). Carnet de Route en İmages d'un Voyage Sur les Sites Archeologiques de la Bactriane Afghane (Mai 2002). Comptes- Rendus de l'Académie des İnscriptions et Belles-Lettres, 146, 1385-1428.

Bevan, E. R. (2017). The House of Seleucus, Vol II. New York: Barnes & Noble.

Biçer, B. (2011). Seyyahların Gözüyle Türkistan’ın İstilasi. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10, 127-145.

Boardman, J. (1980). The Greeks Overseas: Their Early Colonies and Trade. London: Thames and Hudson.

Bopearachchi, O. (1991). Monnaies Greco-Bactriennes et Indo-Grecque: Catologue Raisonne. Paris: Bibliotheque Nationale.

__________. (1993). Indo-Greek, Indo-Scythian and Indo-Parthian Coins in the Smithsonian Institution. Washington: Smithsonian Institution.

__________. (1998). Sylloge Nummorum Graecorum: The Collection of the American Numismatic Society. Part 9: Graeco-Bactrian and Indo Greek Coins. New York: American Numismatic Society.

Bosch, M. E. (1942). Helenizm Tarihinin Anahatları Cilt I, Büyük İskender İmparatorluğu. (Çev. A. Erzen). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. __________. (1943). Helenizm Tarihinin Anahatları, Cilt II, Roma İmparatorluğuna Katıldığı Tarihe Kadar Helenizm Devletleri. (Çev. S. Atlan). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.

Bosworth, A. B. (1996). Alexander and the East: The Tragedy of Triumph. Oxford: Clarendon Press.

__________. (2005). Büyük İskender'in Yaşamı ve Fetihleri; Fetih ve İmparatorluk. Ankara: Dost Kitapevi.

Boyce, M. (1975). A History of Zoroastrianism. The Early Period, 1.Leiden: E. J. Brill

Bracey, R. (2009). The coinage of Wima Kadphises. Gandharan Studies, 3, 25-75.

Briant, P. (2002). From Cyrus to İskender a History of the Persian Empire. USA: Eisenbrauns.

Brion, M. (1981). Hunların Hayatı. (Çev. M. R. Uzmen). İstanbul: Ötüken Yayınları.

Brosseder, U. 2009. Xiongnu Terrace Tombs and their Interpretation as Elite Burials. Current Archaeological Research in Mongolia, Bonn, 247–280.

Bryce, T. ( 2014). Ancient Syria: A Three Thousand Year History. Oxford: Oxford University Press.

Capdetrey, L. (2007). Le Pouvoir Séleucide. Territoire, Administration, Finances D’un Royaume Hellenistique. Rennes: Presses Universitaires de Rennes.

Cartledge, P. – Spamforth, A. (2002). Hellenistic and Roman Sparta a Tale of Two Cities. London and Newyork: Routledge.

Christol, A. (1983). Les Edits Grecs d’Asoka: Etude linguistique. Journal Asiatique, 271, 25-42.

Çakmak, T. (2003). Hsiung (Hun) Kişi Ad ve Unvanlarının Eski Çince Yazı Çevrimi. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 21, 1.

Çeşmeli, İ. (2014). Bronz Çağından Erken Orta Çağa Orta Asya Tapınakları. İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırma Enstitüsü Art Sanat Dergisi, 2014/1, 19-33.

__________. (2015). Tarihi Kaynaklara Göre Türk Göçebelerinde Dinler, Kültler, Ritüeller ile İkonoğrafi (M.S. 8 Yüzyıla Kadar). İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırma Enstitüsü Art Sanat Dergisi, 2015/3, 47-96.

Dandamayev, M. A. (1989). A Political History of the Achaemenid Empire. Leiden: E. J. Brill.

__________. (1994). Media and Achaemenid Iran. (Editör. J. Harmatta.). History of Civilizations of Central Asia: The Development of Sedentary and Nomadic Civilizations: 700 B.C. to A.D. 250. Paris: UNESCO Publishing, 35-64.

Dani, A. H. (1988). The Historic City of Taxila. Paris: Unesco.

Dani, A.H. – Bernard, P. (1994). Alexander and His Successors in Central Asia. (Editör. Janos Harmatta) History of Civilizations of Central Asia: The Development

of Sedentary and Nomadic Civilizations: 700 B.C. to A.D. 250. Paris: UNESCO Publishing, 99–129.

Davids, T. W. R. (1890). The Questions Of King Milinda. Oxford: Oxford At The Clarendon Press.

Davis, N. – Kraay, C.M. (1973). The Hellenistic Kingdoms: Portrait Coins and History. London: Thames and Hudson.

Dignas, B. (2004). Economy of the Sacred in Hellenistic and Asia Minor. New York: Oxford University Press.

Donuk, A. (1988). Eski Türk Devletlerinde İdarî-Askerî Unvan ve Terimler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.

Droysen, J. G. (1964). Büyük İskender. (Çev. S. B. Baykal). İstanbul: Dharma Yayınları.

Durmuş, İ. (2008). İskitler (Sakalar). Ankara: Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları.

Eberhard, W. (1942). Çin Tarihi. (Çev. Heyet). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları

Enoki, K. – Koshelenko, G.A. – Haidar, Z. The Yüech-Chich and Their Migrations. (Editör. Janos Harmatta) History of Civilizations of Central Asia: The Development of Sedentary and Nomadic Civilizations: 700 B.C. to A.D. 250. Paris: UNESCO Publishing,165-179.

Errington, M. R. (1993). A History of Macedonia. Los Angeles: University of California Press.

Francfort, H. P. (1984). Fouilles d'Ai Khanoum III. Le Sanctuaire du Temple a Niches İndentees. 2. Les Trouvailles. (Memoires de la Delegation Archeologique Française en Afghanistan 27.) Paris: De Boccard.

Franck, I. M. – Brownstone, D. M. (1984). To the Ends of the Earth. The Great Travel and Trade Routes of Human History. New York: A Hudson Group Book, Facts On File Publications.

Frye, R. N. (1983). The History of Ancient Iran. München: C. H. Beck.

__________. (2009). Antik Çağlardan Türklerin Yayılmasına Orta Asya Mirası. (Çev. F. Tayanç ve T. Tayanç). Ankara: Arkadaş Yayınevi.

Gabain, A. V. (1943). Türk Hun Münâsebetleri, C., II. İstanbul: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Gardin, J. C. – Lyonnet, B. (1979). La Prospection Archeologique de la Bactriane Orientale (1974- 1978): Premiers Resultats. Mesopotamia, 13 (14), 99-154.

Gentelle, P. (1978). Etude Geographique de la Plaine d’Ai Khanoum et de Son İrrigation Depuis les Temps Antiques. (Publications de l’URA 10; Centre de Recherches Archeologiques Mémoire 2.) Paris: Editions du CNRS.

Gershevitch, I. (1972). Notes on the Toponyms ash and Nisa. Iran, 10, 124-135.

Gleen, S. – College, W. (2015). Royal Coinage in Hellenistic Bactria: A die study of coins from Euthydemus I to Antimachus I. Terms and Conditions of Use for Oxford University Research Archive.

Golden, P. B. (2011). Central Asia in World History. New York: Oxford University Press.

Grainger, J. ( 2007). Great Power Diplomacy in The Hellenistic World. New York: Routladge.

Harmatta, J. (1994). Languages and Scripts in Graeco-Bactria and the Saka Kingdoms. (Editör. J. Harmatta) History of Civilizations of Central Asia: The Development of Sedentary and Nomadic Civilizations: 700 B.C. to A.D. 250. Paris: UNESCO Publishing, 397-416.

Hayit, B. (1988). Türkistan Terimi Üzerine. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 53, 23.

Heckel, W. (2002). The Wars of Alexander the Great 336-323. Cambridge: Osprey Publishing.

Hermann, G. – Kurbansakhatov, K. (1995). The International Merv Project Preliminary Report.

Hollis, A. S. (1996). Laodice Mother of Eucratides of Bactria. Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik, 110, 161-164.

Holt, F. L. (1981). The Euthydemid Coinage of Bactria: Further Hoard Evidence from Ai Khanoum. Revue Numismatique, 6h series, 23, 7-44.

__________. (1988). Alexander the Great and Bactria: The Formation of a Greek Frontier in Central Asia. Leiden: E. J. Brill.

__________. (1999). Thundering Zeus: The Making of Hellenistic Bactria. Berkeley: University of California Press.

__________. (2003). Alexander the Great and the Mystery of the Elephant Medallions. (Hellenistic Culture and Society 44.) London: University of California Press.

__________. (2012). Lost World of the Golden King: In Search of Ancient Afghanistan. Berkeley, Los Angeles, California: University of California.

Hoo, M. (2015). Maanvrouwe Aan de Oxus: Baktrisch Ai Khanum als Casus voor Globalisering in de Oudheid. TMA, 27, 34-39.

İnvernizzi, A. (2000). The Square House at Old Nisa. Parthica, 2, 13-53.

İshjamts, N.(1994). Nomands in Eastern Central Asia. (Editör. Janos Harmatta) History of Civilizations of Central Asia: The Development of Sedentary and Nomadic Civilizations: 700 B.C. to A.D. 250. Paris: UNESCO Publishing, 146-163.

İsamiddinov, M. – Rapin, C. (1999). L'urbanisme Antique d'Afrasiab/Samarcande. Dossiers d'Archaeologie, 243, 36-37.

Jackson, A. V. W. (1955). The Persian Dominions in Northern India Down to the Time of Alexander's Invasion. (Editör. E.J. Rapson). The Cambridge History of India I: Ancient India. Delhi:Published in India by S.Chand&CoDelhi, 285-306.

Jones, C. P. (2014). Apollonius of Tyana. 3 Vols. Cambridge: Harvard University Press.

Juhel, P. ( 2009). The Regulation Helmet of the Phalanx and the Introduction of the Concept of Uniform in the Macedonian Army at the End of the Reign of Alexander the Great. Klio, 91(2) , 342-355.

Karaismailoğlu, A. (1988). Acem. İslam Ansiklopedisi, I,321. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.

Kaya, M. A. (2012). Büyük İskender'in Halefleri (Diadohkhoi) Savaş ve Siyaset (İ.Ö. 323-306). Ömer Çapar’a Armağan. Ankara: Hel Yayıncılık.

Kidd, F. (2002) . The Chronology and Style of a Group of Sogdian Statuettes. Walls and Frontiers in Inner-Asian History. (Editör. C. B. and S. N. C. Lieu). Turnhout: Brepols, 197 - 214.

Kingsley, B. (1981). The Cap That Survived Alexander. AJA,85, 39-46.

Klijin, A. F. J. (2003) . The Acts of Thomas: İntroduction, Text and Commentary. Boston: Bril

Koshelenko, G. – Pilipko, V.N. (1994). Parthia. (Editör: J. Harmatta.). History of Civilizations of Central Asia: The Development of Sedentary and Nomadic Civilizations: 700 B.C. to A.D. 250. Paris: UNESCO Publishing, 128-142.

Koshelenko, G. – Gaibov, V. – Bader, A. (1996). Evolution of the Settlement Patterns in the Merv Oasis (Turkmenistan) from Alexander the Great to Arab Conquest. La Persia e l’Asia Centrale da Alessandro al X secolo, 305-317.

Kosmin, P. J. (2014). The Land of the Elephant Kings: Space, Territory, and Ideology in the Seleucid Empire. Cambridge: Harvard University Press.

Köprülü, F. (1943). Osmanlı İmparatorluğu’nun Etnik Menşei Meseleleri. Belleten, 7, 219-303.

Kurt, H. (1999). Orta Asya’nın Etnik ve Kültürel Kimliğinde Türklerin Rolü. İslami Araştırmalar Dergisi, 12,(3-4), 353-366.

Küçüköner, H. R. (2018). Hint Alt-Kıtasının Dini ve Kültürel Yapısının Şekillenmesinde Arilerin Rolü. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi/Journal of Oriental Scientific Research, 10 (2), 610-624.

Lippolis, C. (2002). Nisa-Mithradatkert: l’edificio Nord della Sala Rotonda. Rapporto Preliminare delle Campagne di Scavo 2000-2001. Parthica, 4, 47-62.

Litvinsky, B. A. – Pichikyan, R. (1981). The Temple of the Oxus. Journal of the Royal Asiatic Society, 133-167.

__________. (1994). The Hellenistic Architecture and Art of the Temple of the Oxus. Bulletin of the Asia Institute. New Series 8 (Studies from the Former Soviet Union), 47-66.

__________. (2002). Three Major Discoveries in Bactria, in Miho Museum. Treasures of Ancient Bactria, 213-219. Shigaraki: Miho Museum.

Lyonnet, B. (1993). The Problem of the Frontiers Between Bactria and Sogdiana: An Old Discussion and New Data. (Editör. A. J. Gail and. J. R. Mevissen). South Asian Archaeology 1991, 195-208. Stuttgart: Franz Steiner.

__________. (1998). Les Grecs, les Nomades et l'indépendance de la Sogdiane, D'apres L'occupation Comparee d'Ai Khanoum et de Marakanda au Cours des Serniers Siecles Avant Notre Ere. Bulletin of the Asia Institute, 12, 141- 159.

Belgede Türkistan'da Hellenistik dönem (sayfa 96-154)