Büyük İskender Tarafından Kurulan Kentler

İskender, Pers İmparatorluğu’nun doğu satraplıklarını ele geçirmek için Areia, Drangiana, Arachosia ve Parapamisadai’de dolambaçlı bir şekilde ilerleyerek mevcut Afgan bölgesine girdi.210 _{İskender ve ordusunun Afganistan’ın masifi} etrafında Helmand ve Arghandab vadileri boyunca ilerlemekte oldukça zorlandığı biliniyor.211 İskender, ordusunun ilerleyişini kolaylaştırmak için bu vadilerinin çevresine kendi adını taşıyan ve askeri üs olarak kullanılan kentler kurdu. İskender’in Afganistan’ın masifi etrafında kurduğu kentler; Aleksandreia Areia, Aleksandreia Arachosia, Aleksandreia Drangiana ve Aleksandreia’dır. 212 (Hrt 14)

Pers İmparatorluğu, Türkistan’ın batısında yaşayan yerel kabilelerle uzun yıllar boyunca güçlü bir kültürel bağ kurmayı başarmıştı. Bu nedenle bölgede yaşayan topluluklar İskender’in ilerleyişine ve işgallerine karşı büyük bir direniş gösterdiler. Bunun üzerine İskender; işgallerin kalıcı olmasını sağlamak ve yerel kabilelerin isyanlarını önlemek amacıyla Aleksandreia Eschate ve Aleksandreia Oxus kentlerini kurdu. Klasik yazarların anlatımlarına göre bu iki kentte Grekli kolonistler ile yerli kavimler bir arada yaşamaktaydı.213 _{Bu iki kente yerleştirilen} Makedon ve Grek kökenli ailelerin bazılarının isimleri bilinmektedir: Hermaeus, Hippias, Callisthenes, Cosmas, Niceratus, Philoxenus, Philiscus, Sosipatrus, Strato, Theophrastes, Timodemus, Zeno ve Isidora.214 Bu ailelerin birçoğunun Küçük Asya’dan özellikle de Magnesia’dan Türkistan’ın batısına göç ettiği düşünülmektedir.

3.1.1. Aleksandreia Areia

İskender, MÖ 330 yılında Parthia yolu üzerinden Areia Bölgesine doğru ilerledi. Areia Bölgesi’nin satrabı Satibarzanes; Areia’nın bir kenti olan Susia’da

210 _{Droysen, 2005: 400.}

211 _{Rapin, 2015: 43.}

212 _{Dani ve Bernard, 1994: 69.}

213 _{Arrianos, IV, 22, 5; Diodorus, XVII, 83, 2; Curtius, VII, 6, 27.}

İskender’i ziyaret edererek askeri üstünlüğü kabul etti ve Makedon ordusuna teslim oldu. Bu ziyareti sırasında Satibarzanes; İskender’e Bessus’un kuzeydeki göçebe İskitlerden oluşan birlikleri ordusuna dâhil ettiğinin haberini de verdi.215 _{Bu haber} karşısında İskender; Satibarzanes’in kendi tarafında olduğunu düşündü ve satraplık görevinde kalmasına izin verdi. İskender, bölgede herhangi bir sorun çıkacağını düşünmüyordu; bu nedenle Areia Bölgesine şaşırtıcı derecede küçük bir garnizon bırakarak Baktriya Bölgesine doğru ilerlemeye başladı. Ancak kısa bir süre sonra İskender; Satibarzanes’in Bessus’un tarafını tuttuğunun ve ayaklandığının haberini aldı. Bu gelişmeler üzerine İskender; Baktriya ilerleyişini durdurarak en hızlı birlikleriyle Satibarzanes’in üzerine doğru zorlu bir yürüyüş başlattı.216 _{İskender’in} geri dönüşü ile isyanı destekleyen binlerce Areialı sık ormanlık bir tepe üzerinde bulunan kaleye sığınmışlardı. Kale, çok geçmeden Krateros komutasındaki falanks tarafından kuşatıldı. İskender’de onlara katılarak kuşatma kulesi inşa edilmesi emrini verdi. Kule inşası tamamlandıktan sonra kuleden yukarıya çekilen odunlarla düşman tahkimat duvarı ateşe verildi. Kaleye sığınan isyancılar karşı savunmaya geçmek için çaba gösterdiler; fakat başarılı olamadılar.217 _{İskender, bölgede çıkan isyanlar} nedeniyle Ariea Bölgesini yeniden düzenleyerek “Aleksandreia Ariea” adını verdi. Plinius, Areia’daki İskenderiye’nin Areias Nehri yakınlarında olduğunu belirtir.218

Aleksandreia Areia, günümüzde Afganistan’ın kuzeybatısında yer alan Herat kenti yakınlarında bulunmaktadır. Afganistan’ın batısında yer alan Herat kenti ise Herirud Nehri’nin kenarında çok eski dönemlerde kurulmuştur. Adına çivi yazılı Eski Farsça kitabelerde Haraiva, Avesta’da ve Grekçe metinlerde Aria, Areia şeklinde rastlanır. Ptolemy ve diğer Grek coğrafyacılar ise bereketli Herirud Vadisi’nde bulunan kentler arasında Herat’dan da bahsederler. Aleksandreia Areia antik kentinin kalıntılarının Herat Kalesi’nin altında olduğu düşünülüyor. Herat Kalesi ise Kuhandazh olarak bilinen Eski Şehir’in kuzeyinde bulunmaktadır. Yapay bir höyük üzerine kurulu 250 m uzunluğundaki kale; doğudan batıya doğru uzanır. Kalenin duvarlarının kalınlığı 2 m, yüksekliği de yaklaşık 30 m’dir. Bu

215 _{Droysen, 2005: 244-245.}

216 _{Droysen, 2005: 245.}

217 _{Droysen, 2005: 246.}

nedenle Aleksandreia Areia’nın bulunduğu düşünülen yerde arkeolojik kazı yapmak oldukça güçtür. Ancak höyüğün hava fotoğraflarından bir zamanlar geniş sulama kanallarına sahip olduğunu anlaşılıyor. (Res. 21)

3.1.2. Aleksandreia Arachosia

Arachosia, Areia Bölgesi sınırları içerisinde yer alan en önemli kentlerden biridir. Kentin, güneyinde Gedrosia, kuzeyinde Hindukuş Dağları doğusunda ise İndus Nehri yer alır. Bu stratejik konumu itibariyle kent; İran ve Hindistan arasında bir köprü vazifesi görevi üstlenmiştir. Kent, günümüzde ise Afganistan’ın güneyindeki Kandahar ve çevresini kapsar; fakat kentin etkisi Indus Nehri’ne kadar doğuya doğru uzanır.219

Arachosia, Pers kabilelerinin kralı olan Kyros’un Orta Asya’da işgal ettiği topraklar arasında yerini alır.220 _{Nitekim Pers Kralı I.Dareios’un Behistun} Yazıtların’da; Arachosia Pers İmparatorluğunu oluşturan ülkeler arasındadır. III.Dareios döneminde Pers İmparatorluğu hâkimiyetine son veren İskender; Areia Bölgesi ve çevresinde çıkan isyanlar nedeniyle Arachosia’yı da yeniden düzenleyerek kente “Aleksandreia Arochosia” adını verdi. İskender, kente Arakhotialı Menon’u satrap olarak atadı ve Hint Kafkaslarına doğru ilerledi.221 Aleksandreia Arochosia, Seleukos Krallığı döneminde Chandragupta Maurya ile imzalanan dostluk anlaşması nedeniyle Maurya Krallığı idaresine bırakılmıştır. Kentte, Hint egemenliği yaklaşık üç yüzyıl boyunca sürdü. Maurya Krallığı’nın yıkılmasının ardından Aleksandreia Arachosia, I.Demetrius’un Hindistan seferi ile Greko-Baktriya Krallığı’nın bir parçası haline geldi.222

Arachosia’da gerçekleştirilen kazılar tamamlanamamıştır; fakat kentte Pers İmparatorluğu dönemine tarihlenen bir kale ve bu kale çevresinde şekillenen Helenistik bir yerleşim alanı bulunmuştur. Kentte, Hellenistik Dönem’e tarihlenen

219 _{Bernard, 2005: 13-34.}

220 _{Plinius, VI, 92.}

221_{Arachosia’da yaşayan halklar Arakhotialı veya Arachosialı olarak adlandırılan İran kökenli}

halklardır. Bkz. Arrianos, III, 28.

arkeolojik ve epigrafik buluntuların sayısı ise oldukça azdır; fakat elde edilen buluntular baskın bir Grek kültürünün varlığını gösterir.223

3.1.3. Aleksandreia Drangiana

Areia Bölgesi sınırları içerisinde yer alan Drangiana, Arachosia’nın batısında yer alır. Areialılara ve Arachosialılara askeri üstünlüğü kabul ettiren İskender, Drangiana’ya ilerleyerek sarayın bulunduğu yere ulaştı.224 _{Drangiana, Pers} İmpatorluğu döneminde III.Dareios’un ölümüne neden olan Barsaentes’in denetimi altındaydı. Barsaentes, İskender’in yaklaşmasıyla İndus Nehri batısında yaşayan Hintlilere sığındı; fakat Hintililer onu yakalayarak tutukladılar ve İskender’e teslim ettiler. İskender, Barsaentes’i Dareios’a ihanetinden dolayı idam ettirdi ve kente yeni bir satrap atadı.225 _{Ardından kentin adını da “Aleksandreia Drangiana” olarak} değiştirdi. Aleksandreia Drangiana yakınlarında “İskender Citadeli” bulunmaktadır. Citadelin tarihi günümüzden en az 2500 yıl öncesine kadar uzanır. Bazı araştırmacılar, citadelin I.Dareios döneminde Zerdüş savaşcılar tarafından inşaa edildiğini belirtir. Bazı araştırmacılar da citadelin İskender tarafından yaptırıldığını iddia eder. Citadelin duvarlarının uzunluğu 2.5 km, yüksekliği ise 15 m’dir. Citadel, günümüzde Afganistan’ın Farah kenti sınırları içerisinde yer alır.226_{(Res. 22)}

3.1.4. Aleksandreia

Areialılara, Arachosialılara ve Drangianalılara askeri üstünlüğü kabul ettiren İskender’in yolu onu Hint Kafkaslarına227 _{götürdü. Burada bir kent kurdu ve o kente} Aleksandreia228 adını verdi.229 Hindukuş Dağları’nın güney eteklerinde yer alan Aleksandreia; hem önemli bir kavşak noktasıydı hemde Kabil, Panjshir ve Khorband Nehirleri’nin suladığı verimli bir ovaydı. Curtius ve Diodorus’a göre İskender bu

223 _{Bernard, 2005: 13-34.}

224 _{Arrianos, III, 25.}

225 _{Arrianos, III, 25.}

226 _{Rapson, 1922: 380.}

227 _{Antik yazarlar, Hindukuş Dağlarını Avrupa ve Asya arasında yer alan Kafkas Dağları’yla}

özdeşleştirmektedir.Hindukuş Dağları. Bkz. Arrianos, V, 5, 6; Strabon, XI, 8, 1.

228 _{Kafkasya’daki İskenderiye. Bkz. Arrianos, III, 28.}

önemli kente; 7000 Makedon askeri, 3000 paralı asker ve 4000 yerli halk yerleştirdi.230

Büyük İskender’in ölümünden sonra Aleksandreia’ya Seleukos Krallığı hâkim oldu. Kent, Chandragupta Maurya ile imzalanan dostluk anlaşması sonrasında Maurya Krallığı idaresine bırakıldı. Maurya Krallığı’nın dağılmasıyla Aleksandreia; MÖ 184 yılında Greko-Baktriya Krallığı’nın idaresine geçti. Greko-Baktriya Krallığı’nın zayıflamasıyla da kent; MÖ 180 yılında Hint-Greko Krallığı’nın başkentlerinden biri haline geldi.231

Aleksandreia, günümüzde Afganistan’ın başkenti Kabil’in 65 km kuzeyinde, Charikar’ın doğusunda ve Begram yakınlarında yer alır.232 _Charles Masson tarafından keşfeden kentte; Hellenistik Dönem’e tarihlenen buluntular oldukça azdır. Ancak İskender’in askeri seferleri sonucunda kente ticaret aracığıyla Mısır, Suriye tipi cam eşyalar ve bronz heykelcikler gelmiştir.

3.1.5. Aleksandreia Eschate ve Aleksandreia Oxus

İskender, Bessus’un ölümünden sonra Oxus Nehri’nin ötesine geçerek Zerefşan Nehri’nden aşağıya doğru ilerdi ve Soğdiana’nın başkenti Marakanda’yı işgal etti.233 _{Ardından Marakanda üzerinden Jaxartes Nehri’ne doğru ilerdi. İskender,} Jaxartes Nehri yakınında kurulacak bir kentin hem İskit istilalarını önleyeceğini hemde nehrin karşı yakasındaki istilaci kavimlere karşı askeri üs olarak kullanılabileceğini düşünüyordu. Bu nedenle “Aleksandreia Eschate234_{” kentini} kurdu.235 Antik yazarlara göre; İskender bu kenti yaklaşık 20 gün içinde kurdurdu. Aleksandreia Eschate, Jaxartes Nehri’nin güney yakasında kıyıdan yaklaşık 10 km uzaklıkta yer almaktadır. Kentin çevresinde yaklaşık 6 km uzunluğunda MÖ IV.

230 _{Curtius, VII, 3, 23; Diodorus, XVII, 83, 2.}

231 _{Tissot, 1999: 399-412.}

232 _{Tissot, 1999: 399-412.}

233 _{Arrianos, III, 30.}

234 _{En uzaktaki İskenderiye. Bkz. Arrianos, IV, 1.}

yüzyıla tarihlenen bir sur duvarı bulunur.236 _{Antik kent, günümüzde Özbekistan’ın} Hokand kenti ile özdeşleştirilir.

İskender tarafından kurulan Aleksandreia Oxus’un yeri ise oldukça tartışmalıdır. Bazı araştırmalar bu kentin Ay Hanım olduğunu savunurken; bazı araştırmacılar da bu kentin Tarmita yakınlarında olduğunu savunuyor. Her iki olasılıkta da kent; Oxus Nehri kıyısında yer alan askeri üs amacıyla kullanılan bir kaleden ibaretti.237