İnsanı Değerli Olarak Yaratması

Kur’an’a göre insan, Allah’ın halifesi olarak yaratılmış, göklerin ve yerin taşıyamadığı sorumluluk ona verilmiştir. Fakat insan “zalim” ve “cahil” olduğu için başlangıçta çok yükseklerdeyken, çok aşağılara düşmüştür.349 Yani insan, iyilik ile kötülüğü, yükseklere ve aşağıya eğilimler taşır. İki kutuplu, hem ulvi hem de süfli eğilimlere sahip bir varlıktır. Ancak İslâm, diğer dinlerin aksine insanın asla günahkâr, suçlu, ıslah olmaz bir tabiata ve yapıya sahip olduğunu söylemez. İnsan tabiatı doğuştan ne iyidir, ne kötüdür. Varlık olarak insan en şerefli olan varlıktır. Ahlâkî kişiliği, iyiliğe ve kötülüğe karşı eşit mesafededir; insan ferdi hayata masumiyet içinde, beyaz sayfayla başlar. İrade özgürlüğüne sahip olan insanın varlıklar arasındaki mevkii ve değeri yüksektir; ancak bu yüksekliği koruyabilmesi aklını nasıl kullandığına bağlıdır. Mevlânâ varlıkları akıl, irade ve arzu güçlerine göre üç sınıf içinde değerlendirir: Yaratıkların birincisi olan “melekler, salt akıldır.” Arzu ve iradeleri yoktur, dolayısıyla yükümlülüğü yoktur; “nefs ve isteklerden arınmıştır.” Yaratıkların ikincisi olan hayvanlar ise “salt arzu ve şehvettir, kötülük yapma diyen akıl yoktur onlarda; onlara da teklif ve yükümlülük yoktur.” İnsan ise “akılla şehvetten meydana gelmiştir. Yarısı melektir, yarısı hayvan.” İşte bu iki varlığa benzerliği ile insan varlığı kendine özgü bir mahiyete sahiptir. İnsanın kişiliği kendi varlık ve mahiyetinin hangi özelliğine meyledeceğine göre bir suret kazanır. “Aklı şehvetini yenen, meleklerden yücedir, şehveti aklını yenen hayvanlardan aşağı. Melek bilgiyle kurtuldu, havyan bilgisizlikle kurtuldu, insanoğlu ise ikisinin arasında

346 _{Fatiha, 1/6.}

347 _{Mesnevî, C. IV, b. 3750, 3751.} 348 _{Mesnevî, C. III, b. 2670, 2671.} 349 _{Ahzab, 33/72.}

çekişe dövüşe kaldı gitti.” İşte bu arzu ile akıl arasındaki gerilim ve çekişme insanın kişiliği üzerinde derin izler bırakabilecek bir mücadeledir. 350

Bu mücadelede kendine verilen o yüce makam için çabalama, insana düşen en temel görevdir. Nitekim Dîvân’da Mevlânâ bunun için şöyle der:

“ Meleklerle hemhal ve dost yaşardık semavatta bir zamanlar Yine orayla döndü yolumuz ki vatanımızı aradık nice zamanlar.”351

Mevlânâ, yine Kur’an ayetlerinden yola çıkarak, insana bakışını anlatır: “Biz

Âdemoğullarını şeref/üstünlükle donattık”352 ayetini, taç kabul eder. “Biz sana

kevseri verdik”353 ayetini de gerdanlık kabul eder. Bu noktadan hareketle de insanın yaratılmışların aslı olduğunu şöyle ifade eder:

“İnsan cevherdir/asıldır ve gökyüzü onun için arazdır; her şey parça ve basamaktır; maksat insandır.”354

Aynı şekilde Allah, insana isimleri öğretendir.355 İsimleri öğretmek demek, yaratılmış olanlara bir anlamda hükmetmek, yani sahip olmak demektir. Yüzeysel algılayan insan için, isim sadece dışla ilgilidir ama Allah için öyle değildir. Şöyle ki:

“Bize göre her şeyin adı; dış görünüşü, Yaratıcı’ya göre her şeyin adı, onun

sırrı.”356

Yaratan bütün peygamberleri, evliyayı tarih boyunca insana, yeryüzüne neden gönderildiğini hatırlatmak ve ebedi vatanı unutturmamak için yol gösterici olarak görevlendirmiştir.357

İnsanlar, aynı alfabenin harfleri gibi farklı farklıdırlar. “Elif”ten, “ye”ye

kadar nasıl muhtelif sesli ise harfler, insanlar da öyle birbirinden ayrıdır”.358

350 _{Bilen, Osman, “Mevlânâ ve Ahlâkî Kişilik”, s. 57. (bkz. Fih, 18. Fasıl, s.116)} 351 _{Schimmel, Ben Rüzgârım Sen Ateş, s. 101. (Dîvân, 463).}

352 _{İsra, 17/70.} 353 _{Kevser, 108/1.} 354 _{Mesnevî, C. V, b. 3573- 3575.} 355 _{Bakara, 2/ 31.} 356 _{Mesnevî, C. I, b. 1240.} 357 _{Mesnevî, C. II, b. 281- 285.} 358 _{Mesnevî, C. I, b. 2913.}

İnsanoğlu Allah’a ve hayata karşı tutumlarıyla birbirinden farklıdırlar. Bütün insanlar içinde peygamberin ve Hak dostlarının yerleri ayrıdır.

Mevlânâ’ya göre, insanı üstün kılan vasıf Hakk’ı bilmesidir. Bilgisizlikle yaratılan hayvanlardan ve değişmez sabit bilgileriyle yaratılan meleklerden, iyi ile kötüyü birbirinden ayırma özelliğiyle ayrılan insan üstündür. Eşref-i mahlûkat olarak tanımlanan bu niteliğiyle insan âlemin en önemli canlısıdır. Mevlânâ, Tîn suresinde geçen “en güzel biçim”i okumayı tavsiye ederek insan için, değerli incinin, can olduğunu belirtiyor:

“ ‘En güzel biçim’ Arştan üstündür; ‘En güzel biçim’ düşüncenin dışındadır.

Bu mümkün olmayan düşünceyi söylesem ben yanarım, dinleyici de yanar.”359

Mevlânâ’ya göre, insan âlemi içinde taşıyan “küçük âlemdir”. Görünüşte suret gibidir ama gerçekte âlemin aslıdır. Yani içinde tüm âlemi kuşatacak bir genişlik mevcuttur.360

Bu muhteviyatta bir başka beyitte ise, insanın yedi semayı kuşatabilen özelliğine şöyle değiniyor:

“Öyleyse suret olarak insan dünyanın parçasıdır; ama özellik itibariyle onu dünyanın aslı bil. Dışını sivrisinek yaralar; içiyse yedi semayı kuşatır.”361

Burada insanın önemi ve büyüklüğü, içini görebilme ve kendi büyüklüğünü Yaratan’ına yaklaşarak keşfetme yolculuğundadır. Kibrini yenip, Rabb’i karşısında kul olabilmeyi başaran insan, gerçek makamını keşfeder. Şu güzel ifadelerde bunu görüyoruz:

“… Güneş olmayı bırak zerre ol…

Böylece yaşamanın tadını görürsün; kullukta gizli saltanatı görürsün.”362

359 _{Mesnevî, C. VI, b. 1005- 1007.} 360 _{Mesnevî, C. IV, b. 520, 521.} 361 _{Mesnevî, C. IV, b. 3765, 3766.} 362 _{Mesnevî, C. V, b. 414.}

Mevlânâ, müminin değerini ve Allah katındaki kıymetini ifade temek için, müminin nurunun cehennem ateşini bile etkilediğini söyler.363

Müminin değeri böylesine büyük olarak ifade edilmişken, peygamberlerin ve evliyaların önemi ve büyüklüğü de Mevlânâ’nın incelikle vurguladığı hususlardandır. Hz. Peygamber’in makamının üstünlüğünü bize Miraç’ı anlattığı beyitleriyle hatırlatır. Bilindiği gibi, Cebrail Sidre’ye gelindiğinde daha ileri geçemeyeceğini söylemiştir.364

İnsan zaman zaman kendini çok değersiz görse de, aslında insan, “altında

pislik bulunan ırmağın berrak suyu” gibidir.365 İnsanoğlunun yaratılış amacı Allah’ı bilme ve O’na kul olabilmedir. Şairin mısralarında “Âlemi benim, beni kendin için

yarattın” şeklinde ifadesini bulan bu anlayışı, Mevlânâ’nın zarif üslubunun hayat

verdiği beyitlerinde şöyle dile getirdiğini görüyoruz:

“Bu beni ve bizi, kendinle saygı tavlası oynamak için yarattın,

Ben ve senler hep bir can olsunlar, sonuçta canana dalsınlar diye.”366

İnsanın âlemde değerli ve özel bir varlık olarak hayat bulmasını, Allah’ın iyiliğinin ve ihsanının güzel bir kanıtı olarak sunabiliriz. Mevlânâ bu hususta nihai bir nokta olarak, “Yaratan’ın, müminin gönlüne sığmasını” gösterir:

“Âdem’den onlara görünen o genişlik, semaların genişliğinde yoktu. O temiz ruhun arsasındaki ferahlıkta, yedi sema arsası dar olur. Peygamber dedi: Hak buyurdu: Ben yukarı ve aşağıya hiç sığmam… Hayret! Müminin gönlüne sığarım. Beni ararsan gönlünde ara…

Arş kendi genişliğiyle o ışığına rağmen, onu/müminin gönlünü görünce kendini kaybetti.”367 363 _{Mesnevî, C. VI, b. 460.} 364 _{Mesnevî, C. IV, b. 3800- 3801.} 365 _{Mesnevî, C. I, b. 3216.} 366 _{Mesnevî, C. I, b. 1787- 1788.} 367 _{Mesnevî, C. I, b. 2650, 2657.}

2.4. ALLAH’IN İYİLİĞİ VE KÖTÜLÜK PROBLEMİNİN