İncelenen işletmelerin ekonomik analizinde uygulanan esaslar

İncelenen işletmelerde doldurulan anketler ayrı ayrı gözden geçirildikten sonra, gerekli hesap işlemleri tamamlanmış ve elde edilen bilgiler tablolara dökülmüştür. Daha sonra bu bilgiler işletme arazi büyüklük grupları ve işletmeler ortalaması itibariyle özetlenerek, bulunan ortalama

değerlere göre ekonomik analiz ve değerlendirmeler yapılmıştır. Bu analiz ve değerlendirmelerde işletmeler bir bütün olarak ele alınmıştır.

İşletmelerdeki mevcut nüfus; yaş, cinsiyet ve eğitim durumları itibariyle incelenmiştir.

Aile işgücü varlığı, erkek işgücü birimi (EİB) cinsinden hesaplanmıştır. İşgücü birimine çevirmede, nüfusun cinsiyet ve yaş grupları itibariyle işgücü başarıları dikkate alınmıştır (Çizelge 2.3).

Çizelge 2.3. Nüfusun erkek işgücü birimine çevrilmesinde kullanılan katsayılar (Erkuş vd. 1995).

Katsayılar Yaş Grupları

Erkek Kadın

0-6 - -

7-14 0,50 0,50

15-49 1,00 0,75

50-+ 0,75 0,50

İşletme sahibi ve ailesinin işgücü ücret karşılığı, bunların işletmede çalıştıkları süre ile yörede aynı işi yapan yabancı işçiye ödenen ortalama ücretin çarpılması sonucu bulunmuştur.

Bir dekar için gerekli ortalama işgücü miktarının belirlenmesinde bir işgünü sekiz saat olarak alınmış, kadın, çocuk ve yaşlıların işgüçleri EİB’ne çevrilerek hesaplanmıştır (Açıl 1977).

İşletmelerin iş gücü potansiyelinin hesaplanmasında erkek iş günü kullanılmıştır. Yörede tarımda çalışılabilir gün sayısı 280 olarak alınmıştır (Oğuz ve Mülayim 1997).

İşletmelerde iş hayvanlarına rastlanılmamıştır. İşletmelerdeki mevcut irat hayvanları ise çizelge 2.4’deki emsaller kullanılarak büyükbaş hayvan birimine (BBHB) çevrilmiştir. Burada 500 kg.

canlı ağırlığına sahip olan bir baş sığır bir BBHB olarak kabul edilmektedir (Erkuş ve ark.

1990).

Çizelge 2.4. Büyükbaş hayvan birimine çevirmede kullanılan katsayılar Hayvan Cinsi Katsayı

Boğa 1,40 İnek 1,00

Düve, Tosun 0,70

Dana 0,40 Buzağı 0,16 Öküz 1,20 Koyun 0,10 Kuzu 0,05

İşletmelerde arazi sermayesi ile işletme sermayesinin toplamından oluşan aktif sermaye ayrı ayrı hesaplanmış ve aktif sermayeden işletme borçları ile kira ve ortakçılıkla tutulan arazi kıymetlerinin düşülmesi ile öz sermaye bulunmuştur.

İşletmelerde gayrisafi üretim değeri, tarımsal faaliyet sonucunda elde edilen bitkisel ve hayvansal ürün miktarlarının, çiftçi eline geçen ürün fiyatları ile çarpılması ile bulunan değere,

bitki ve hayvan sermayesindeki prodüktif değer artışlarının ilave edilmesi ile saptanmıştır (Açıl ve Demirci 1984). Ayrıca işletmede üretilip işletmede kullanılan saman ve gübre gibi yan ürünler çift sayım yapılmaması açısından GSÜD içerisinde yer almamıştır (Erkuş ve Demirci 1985).

Prodüktif demirbaş kıymet artışı (PDKA), hayvan hareketlerine neden olan doğum, ölüm, çağ değiştirme, hayvan alımı, satımı, tüketimi gibi faktörler dikkate alınarak hesaplanmıştır. Bu amaçla aşağıdaki formülden yararlanılmıştır.

PDKA = (Sene sonu sürü kıymeti + satılan hayvanların değeri + kesilen hayvanların değeri ) - ( Sene başı sürü kıymeti + satın alınan hayvan değeri) (Kıral ve ark. 1999).

Gayrisaf hasıla ise, gayri safi üretim değerine işletme dışı tarımsal gelir ve ikamet edilen konutların kira karşılıklarının ilave edilmesi ile bulunmuştur.

İşletme dışı tarımsal gelirin hesaplanmasında, işletme sahibinin beyanı esas alınmıştır. İşletme dışı tarımsal gelir; işletmeye ait alet ve makine ile aile işgücünün, işletme dışındaki tarımsal işlerde çalışmaları karşılığında elde ettikleri gelirden oluşmaktadır.

Konut kira bedelinin hesaplanmasında, kerpiç ve benzerlerinde bina değerinin %10’u, betonarme, taş ve tuğla olanlarda ise bina değerinin %5’i alınmıştır (Kıral 1996).

İncelenen işletmelerin tarımsal faaliyetleri için yaptıkları toplam işletme masrafları değişen ve sabit işletme masrafları olarak ayrı ayrı hesaplanmıştır. Değişen işletme masrafları masraf öğeleri itibariyle hesaplandığı gibi, ayrıca bitkisel ve hayvansal üretim değişen masrafları olarak iki grup halinde de saptanmıştır.

Sabit işletme masraflarından amortisman hesabında; arazi ıslahı sermayesi için %5, bina sermayesi için kerpiç binalarda %4, diğerlerinde %2,5 ve makine için %10 oranları kullanılmıştır. İrat hayvanlarında kasaplık değeri düşüldükten sonra kalan kıymetin süt inekleri için 1/6’sı koyun ve keçi için de 1/4’ü alınmıştır (Erkuş 1979).

Binaların tamir ve bakım masrafı olarak, bina kıymetinin %1,5’i hesaplanmıştır (Erkuş 1979).

Alet ve makinelerin tamir bakım masrafı ise işletmecinin fiilen yaptığı masrafa göre hesaplanmıştır (Demirci 1978).

İşletmelerin toplam gayrisafi üretim değerinden, toplam değişen işletme masrafları düşülerek toplam brüt kar bulunmuştur (Erkuş 1979).

Buğday üretim maliyetinin hesaplanmasında, birleşik maliyet hesaplama yöntemi kullanılmıştır.

Buğdayın yan ürün geliri olduğu için kalıntı yöntemi ile 1 kg. buğday maliyeti hesaplanmıştır.

Bu yöntemde birim maliyetler bulunurken, ilgili faaliyet kolu için yapılan toplam üretim masraflarından yan ürün geliri çıkartılıp, geriye kalan değer, üretilen ana ürün miktarına bölünmektedir.

Toplam Üretim Masrafları (TL) – Yan Ürün Geliri (TL) Ana Ürün Maliyeti (TL/Kg) = ⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯

Ana Ürün Miktarı (Kg)

(Kıral ve ark. 1999).

Buğday maliyet hesabında, alet – makine tamir bakım masrafları üreticinin fiilen yaptığı masraflardan oluşmaktadır. İncelenen işletmeler birden fazla üretim faaliyetine yer verdiği için bu masraf, müşterek masraf karakteri kazanmaktadır. Alet-makine tamir bakım masraflarının dağıtılmasında, pratik bir yaklaşım olarak buğday ekim alanının toplam ekim alanı içindeki payı ve işlem sayısı dikkate alınmıştır.

Buğday üretim maliyetinin hesaplanmasında değişen masraflar toplamının %3’ü kadar genel idare giderleri hesaplanmıştır (Kıral ve ark. 1999). Döner sermaye faizi, değişen bir masraf olup üretim faaliyetine yatırılan sermayenin fırsat maliyetini temsil etmektedir. Bu amaçla incelenen üretim dönemi için T.C. Ziraat Bankası’nın bitkisel üretim kredi faiz oranlarının (%46) yarısı, üretim masraflarının üretim dönemlerine yayılmış olduğu ve tarımsal üretimde sermayenin bağlı kaldığı süre dikkate alınarak kullanılmıştır (Güneş ve Arıkan 1988).

Buğday maliyeti hesaplanırken, bina sermayesi ve arazi ıslahı sermayesine ait faiz, amortisman ve tamir bakım masraflarının belirlenmesinde birden fazla üretim faaliyeti olduğu için buğdayın GSÜD içindeki oranı dikkate alınarak hesaplama yapılmıştır. Alet makine sermayesinin faiz ve amortisman masraflarının buğday maliyetine düşen miktarını belirlerken, buğday ekim alanının toplam işlenen arazi içindeki payı dikkate alınmış ve böylece buğday üretim faaliyetine düşen alet makine sermayesi sabit masraflarının değeri bulunmuştur (Kıral ve ark. 1999).