İlk Ricâl Kitapları ve Kaynakları

Hadis edebiyatı denildiğinde ilk başta hadisleri içeren eserler akla gelmektedir. Kaynaklarımız da, hadis ilmiyle ilgili ilk eserlerden söz ederken daha çok Câmi’, Muvatta Müsned ve Mu’cem gibi hadisleri toplayan kitaplar hakkında bilgi vermektedir. Zira önce hadisler toplanmakta, daha sonra toplanan hadislerin konularına göre tasnifi ve râvilerin durumunu inceleyen Ricâl ilmi gibi ilim dalları ortaya çıkmaktadır.

Hadis literatürüne bakıldığında Ricâl İlmi, telif edilen kitap sayısı bakımından, hadis ilminin en zengin alanlarından biri olarak görülmektedir.660

Hadis ilminin, hemen hemen tüm dalları ile ilgili eserlerin kaleme alındığı hicri üçüncü asra gelinceye kadar, birkaç merhaleden geçtiği görülmektedir.

a) Kitabetu’l-Hadis: Hicri birinci asra tekabül eden bu dönemde hadisler,

genel olarak sahife ve cüzlere yazılmıştır

b) Tedvînu’l-Hadîs: İlk asrın son çeyreği ve ikinci asrın ilk çeyreğine

tekabül eden bu dönemde, bütün hadislerin kitaplarda toplanma faaliyetine girişilmiştir.

c) Tasnîfu’l-Hadîs: Toplanan hadisler, muhtevalarına göre fasıllar ve baplar

halinde tertip edilmeye başlanmıştır. Bu da II. asrın ikinci çeyreğinden son çeyreğine kadar devam etmiştir.

659

Hatîb el-Bağdâdî’nin “er-Rihle fî Talebi’l-Hadîs” adlı eseri gibi. 660 _{Eren, Hadis İlminde Rical Bilgisi ve Kaynakları, s. 50.}

120

d) III. Asır: Daha önce konularına göre tertip edilmiş kitaplardan da

yararlanarak yeni eserler telif etmek. Hadisin altın çağı kabul edilen bu dönemde Kutub-i Sitte başta olmak üzere birçok kaynak telif edilmiştir.661

Yukarıda verilen bilgilerden de anlaşıldığı gibi, İbn Ebî Hâtim’in yaşadığı hicri üçüncü asrın sonu ile dördüncü asrın ilk çeyreğine gelindiğinde; Hadisler kayıt altına alınmış, telif edilen eserlerin bazıları konulara göre tertip edilmiştir. Buna bağlı olarak Ricâl ilmi gibi hadisin birçok dalı teşekkül etmiş ve hemen hemen hadisin bütün alanları ile ilgili eserler telif edilmiştir.

Hadis ilmindeki bu terakkiye bağlı olarak rical ilmiyle ilgili ilk eserler, hicri ikinci asrın son çeyreği ile üçüncü asrın ilk döneminde kaleme alınmıştır.Bu dönem ve daha sonraları, râvîlerin tercemelerini ihtiva eden kitaplara et-Târîh adı verilmektedir. Bu bağlamda el-Leys b. Sa’d (175/791), Abdullah b. Mubârek (181/797), Velîd b. Müslim (195/810), Damra b. Rabî’ (202/817) ve Ebû Nuaym el- Fadl b. Dukeyn (218/831) gibi zatların telif ettiği et-Târîh adlı kitaplarını ricâl kitaplar olarak değerlendirilmektedir.662

Râvilerin durumunu inceleyen ilk dönem eserlere “Târih” ismi verildiği gibi “Tabakât” adı da kullanılmaktadır. Bu bağlamda, ikisi de 207/822’de vefat eden meşhur tarihçiler el-Heysem b. Adî ve Vâkidî, Tabakât ismiyle eser yazan ilk müellif olarak kabul edilmektedir. İbn Nedîm, Heysem’in eserlerini sayarken Tabakât ile ilgili Tabakâtu Men Ravâ ‘ani’n-Nebî mine’s-Sahâbe ve Tabakâtu’l-Fukahâ ve’l-

Muhaddisîn adlı iki eser zikretmektedir.663

Ancak Heysem’in bu eserleri günümüze kadar gelmemiştir.664 Fakat kendisinden sonra yazılan Tarih veTabakât kitaplarında, Heysem’in görüşlerinden istifade edildiği görülmektedir. Mesela Zehebî Târîhu’l-

İslâm’da,665

İbn Hacer de el-İsâbe666 ve Tehzîbü’t-Tehzîb’te667 Heysem’den nakillerde bulunarak bu gerçeği ortaya koymaktadır. Vâkidî’nin ise kâtibi olarak

661

Eren, Hadis İlminde Rical Bilgisi ve Kaynakları, s. 51.

662 _{Ekrem Ziya’ el-Ömerî, Buhûsun fi’t-Târîhi’s-Sünne, Mektebetu’l-Ulûm ve’l-Hikem, Medîne} 1984, s. 124.

663 _{İbn Nedîm Ebu’l-Farac Muhammed b. İshâk b. Muhammed el-Varrâk el-Bağdâdî, el-Fihrist,} Dâru’l-Ma’rife, Beyrut 1997, s. 129.

664 _{Ömerî, Mevâridu’l-Hatîb el-Bağdâdî, Dâru Taybe 1985, s. 387.} 665 _{Zehebî, Târîh, III, 194-302-424}

666

İbn Hacer, el-İsâbe, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1415, I, 167-169. 667 _{İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, I, 188-II, 38.}

121

meşhur olan öğrencisi İbn Sa’d et-Tabakâtu’l-Kubrâ’sında ondan çok nakil yapmış ve kitaplarını onun eserlerinden istifade ederek hazırlamıştır

İlk “Tabakât” eserlerinin müellifi olarak görünen Heysem ve Vâkidî’nin, hadis münekkidleri tarafından zayıf kabul edildiği bilinmektedir. İbn Ebî Hâtim, Heysem’in biyografisini anlatırken şöyle demektedir: “Yahyâ b. Maîn onu sika

olmayıp kezzab olarak nitelemektedir. Durumunu babama sordum. O da; “hadisi terk edilmekte ve Vâkidî gibi değerlendirilmektedir” dedi.668 Heysem’in bu durumundan olsa gerek, İbn Ebî Hâtim kendisinden hiç rivayette bulunmamakta, sadece bazı râvilerin biyografisini anlatırken Heysem’in kendilerinden rivayette bulunduğunu belirmektedir. Bu bilgiyi de babasından işittiğini ifade etmektedir.669

Buhârî de onun hakkında هنع اوتكس diyerek sika olmadığına işaret etmektedir.670

Heysem gibi, Vâkidî de hadis münekkidleri tarafından zayıf olarak telakki edilmektedir.671

Bazı kaynaklarda, Heysem ve Vâkidî’nin yanında, Ebû Ubeyd Kâsım b. Sellâm (224/838), Ali b. el-Medînî (234/848) ve İbrahim b. Munzir’in (236/850) de Tabakât’ları olduğuna dair bilgi kaydedilmektedir.672

İlk dönemde yazılan bu eserler, müstakil olarak günümüze kadar ulaşmamıştır. Günümüze ulaşan en eski ricâl kitapları; İbn Sa’d (230/844) ve Halîfe b. Hayyât’ın (240/854) Tabakâtları ile, Yahyâ b. Maîn’nin (233/847) Târîh’i, Ali b. el-Medînî’nin (234/848) İlelu’l-Hadîs’i ve Ahmed b. Hanbel’in (241/855) el-İlel ve

Ma’rifetu’r-Ricâl adlı eserlerinin olduğu ifade edilmektedir.673

Ayrıca Müslim b. el- Haccâc’ın et-Tabakât’ını674

ve Buhârî’nin et-Târîhu’l-Kebîr’ini de zikretmekte yarar vardır.

Ricâl kitaplarının râvîlerle ilgili topladığı bilgilerin kaynağına gelince; hiç şüphesiz bu kaynakların önemli bir kısmı, hadislerin rivayetinde yer alan râvîlerin durumu ile ilgili, isnad sistemi kullanılarak şifahen nakledilen bilgilerden

668 _{İbn Ebî Hâtim, el-Cerh ve’t-Ta‘dîl, IX, 106.}

669 _{İbn Ebî Hâtimel-Cerh ve’t-Ta‘dîl, VIII, 494-IV, 350-431.} 670 _{Buhârî, et-Târîhu’l-Kebîr, IX, 105.}

671

İbn Ebî Hâtim, el-Cerh ve’t-Ta‘dîl,VIII, 26-27; Buhârî, et-Târîhu’l-Kebîr, I, 179. 672 _{Ömerî, Mevâridu’l-Hatîb el-Bağdâdî, s. 81.}

673 _{Eren, Hadis İlminde Rical Bilgisi ve Kaynakları, s. 52.} 674

Muslim b. Haccâc’ın bu eseri Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan b. Mahmûd b. Selmân’nın ta’likiyle Dâru’l-Hicre tarafından 1991’de basılmıştır.

122

oluşmaktadır. Ricâl âlimleri bu şifahi bilgilerle beraber, Meğâzî, Siyer, ve Ensâb türü eserlerden, çeşitli beldelerin fetihlerine dair kaleme alınan Futûh ve Tarih kitaplarından istifade etmişlerdir.675

Ayrıca ricâl kitaplarının kaynaklarının arasında her ne kadar Musned ve Mu’cem’ler sayılmışsa da, bu tür eserlerin konusu sahâbe biyografisi değil, rivayet ettiği hadisler olduğu için ricâl ilminin kaynağı olarak kabul edilmesi zor görülmektedir. Ancak bu türdeki eserlerden, kimin sahâbi olup olmadığı meselesinin tespiti yönünden istifade edilmektedir.676

İlk Ricâl Kitapları ile ilgili bu özet bilgiden sonra İbn Ebî Hâtim’in bilgi