İlgili Tanımlar

AraĢtırmanın kadın-erkek iç ve dıĢ giyimi üzerine yapılmıĢ olmasından dolayı çeĢitli teknik terimler kullanılmıĢtır. AraĢtırma esnasında kullanılan teknik terimler; Antika: Süsleme ve kenar temizleme amacıyla yapılan basit bir ajurdur(Korkusuz:162) Aplike: Aplike sözlük anlamıyla uygulama veya üzerine koymak demektir. Fazla yıkanacak olan kumaĢlarda (Korkusuz: 173)

Al: BaĢa takılan örtüdür.

Atlas: Ġnce ipekten, sık dokunmuĢ, genellikle düz renkte, sert ve parlak bir kumaĢtır. Batılılar buna satın (saten) derler. Kaynaklarda yerli; Bursa, Ġstanbul ile Avrupa atlasların adı geçer(Tezcan,1993:29).

Bağcak: Trablus kuĢağın üzerine sarılıp, arkadan sarkıtılan kuĢak.

BeĢibirlik: BeĢibiryerde, besibirarada, bendo anlamına gelen, beĢ altın lira değerinde altın.

Biye: Kenar temizleme, dikiĢ örtme ve süsleme amacıyla kullanılan bant.

Bindallı: Kadife ya da atlas üzerine gümüĢ telle iĢlenen beline telkari ya da kadife paftalı kemer bağlanan üstü dar altı geniĢ elbisedir. Ġsmini üzerindeki iĢlemelerden alır. Kastamonu, Çankırı, Bursa, Çanakkale, Edirne, Tekirdağ, Kırklareli, Niğde, Ankara‟da yaygındır. Genel olarak özel gün giysisidir(Demirsipahi,1975:67).

BroĢ: Basa veya göğse takılan mücevherli süs iğnesi.

Bilezik: Altın, gümüĢ vb. elementlerden yapılan ve bileğe geçirilen, halka biçimli süs eĢyası.

Bürümcük: Bürümcüğün hem çözgüsü hem de atkısı çok iyi büküldüğünden dokuma, ince, kıvırcık ve dökümlü olur. Bürümcükten kadın, erkek gömleği, yatak çarĢafı, yorgan mitili yapılır(Er,2007:14)

Canfes: Hafif ipekli, ince, taftaya benzeyen bir kumaĢtır. Atkı iplikleri taftaya göre kalın ve seyrektir. Genellikle düz renkte dokunur. YeĢil, sarı, mor, al renkleri çok dokunmuĢtur(Er,2007:14).

Çantalı modeli: Belin iki yanından pasta (pili) kırılmak suretiyle eteğe bolluk verilir. Entari ve dikoltelerde sıkça kullanılmıĢtır.

Çapraz: Göğsü çapraz kavuĢan, üzeri islemeli bir tür kısa yelek.

Çatma: Kadifenin bir çeĢididir. Düz kadifeden farkı; desenlerinin zeminden kabarık olmasıdır. Çatmalar, 15. yy‟dan itibaren dokunan kumaĢlardır. DıĢ giyim için olduğu kadar döĢemelik için de çok uygun bir kumaĢtır(Er,2007:15).

ÇarĢaf: Bir kadının baĢtan ayağa kadar örtünmesini sağlayan ve iki parçadan oluĢan koyu renkli bir sokak giysisi. Bir parçası etek ve diğeri baĢın üzerinde eteğe kadar inen bir çeĢit pelerindir. Ġstanbul‟a Tanzimat döneminde Suriye‟den geldi. Önceleri resmi çevrelerce hoĢ karĢılanmamıĢ, ama zamanla kadınların sokak giysisi olarak kabul görmüĢtü. Zamanla çarĢaflar sekil değiĢtirmiĢ ve üç parçadan yapılmaya baĢlamıĢtır. Yüzü örten peçe, bas ile birlikte gövdenin üst kısmını örten pelerin ve gövdenin belden aĢağı kısmını örten eteklik olarak kullanılmıĢ (Davis, 2006:207).

Çakşır: kısa Ģalvar, geniĢ paçaları diz kapağında büzülmüĢ bir nevi askeri giysidir(Süslü,2007:149).

Çarık: Ham sığır derisinden yapılan pabuçtur. Çarpana: Bele bağlanan ince kuĢak.

Cepken: Gömlek üzerine giyilen, kolları yırtmaçlı ve uzun, islemeli bir tür kısa, yakasız üst giysisi(Demirsipahi,1975:67).

Çember: Kadınların baslarına bağladıkları örtü, tülbent(Koçu,1967:70).

Ciğerdeldi: Ciğer deldi bir nakıĢ puanıdır. KumaĢ üzerinde yuvarlak delikler açılarak kenarları sarılır. Bu delikleri açmak için ciğerdeldi kullanılır(Korkusuz,19).

Çuha: Çözü ve atkısında has yünden eğrilmiĢ iplikten, havlı ve tok bir kumaĢtır. Genellikle sade düz renkli olarak tanımlanır(Er,2007:15).

Dantel: Fransızca „dantelle‟ , her türlü iplikle örülen veya bir kumasın kenarına islenen türlü biçimde ince ve ağ görünümünde örgü.

Dolama: Önü kısa arkası uzun, mavi bez kumaĢtan parçasız olarak dikilen etek.

Don: Vücudu belden aĢağı topuklara kadar örten, bacaklar için iki parçası olan ve ten üstüne giyilen iç çamaĢırına iç don, tuman‟da denilir. Eskiden maddi duruma göre ipek bürümcekten, patiskadan, kaba bezden (Trabzon bezi, Amerikan bezi), yapılmıĢtır(Yüceer,2008:596).

Dikolta: Elbisenin altına giyilen iç giyim (Kombinezon)

Salta: Eskiden gömleğin üzerine giyilen genellikle tezgâhta dokunmuĢ geniĢçe yapılmıĢ ceket ya da yelek.

Etnografya: Türlü halkların özdeksel ve tinsel kültür öğelerini, kurumlarını dizgeli bir biçimde betimleyen budunbilim dalı(Anonim4www.tdkterim.gov.tr).

Etnografya Müzeleri: GeçmiĢ uygarlıklara ait gelenek, görenek, giysi ve gündelik hayat ile ilgili çeĢitli eserlerin sergilendiği müzelerdir

Entari: Genellikle tek parçalı, uzun etekli ve önü bele kadar açık düğmelerle kapanan kadın giysisi(Demirsipahi,1975:67).

Edik: Üstü sığır derisi altı kösele, genellikle sarı veya kırmızı renkte ayakkabı, kısa konçlu çizme.

Fes: Kırmızı, kalın çuhadan, tepesinde püskülü olan, silindir biçiminde baslık(Koçu,1967:93).

Fengere: Birbirine geçen iki tahta ve bir çengelli eksenden oluĢan ve iplik eğirmeye yarayan araç (Doğruol,1992:24)

Fistan: Uzun kollu, ferah etekli bir entari türüdür.

Ferace: Kadınların sokağa çıkarken üstüne giydiği uzun ve bol giyim(Apak ve diğ,1997:148).

Görüşme: Sözlü iletiĢim yoluyla veri toplama tekniğidir.

Göynek: Vücudun üst kısmına giyilen kollu veya yarım kollu, yakalı veya yakasız giysi. Çıplak tene giyilen iç giysi(Yüceer, 2008:594).

Harç: Elbiseye süs için dikilen hazır Ģerit vb.

Halk giyimleri: Bir toplum içinde, ortak gelenek, görenek, davranıĢ ve uygulamalardan oluĢan bir kültürel düzende yaĢayan insan topluluklarının zaman içerisinde oluĢturdukları giyim tarzlarıdır.

Hamam beyazı: Bayanlar banyodan sonra baĢlarına bu tülbenti örterlerdi. Pamuklu iplikten yapıldığı için ıslak saçın daha çabuk kurumasını sağlıyordu.

Hotoz: Kadınların kendi saçlarından ya da yemeni ile yaptıkları baĢ süsü. Halk arasında pek kullanılmayan zengin kadın baĢıdır(Koçu,1967:131).

İbrişim: Kalınca bükülmüĢ ipek iplik.

İşleme: Ġpek, yün, metal vb. gibi iplikler kullanılarak çeĢitli iğneler ve uygulama biçimleri aracılığı ile keçe, deri, dokuma, örgü vb. malzemeler üzerine yapılan bezemelerdir(Apak ve diğ,1997:148).

İşlik: Vücuda yapıĢırcasına sıkı dikilen bir dıĢ giyimdir. Yakadan göğüs boĢluğu üzerine uzanır, buraya kadar düğmeli ve kapalıdır. Kolları bileklere kadar uzun olup, burada kol geniĢliği bir düğme ile daraltılarak giyilmiĢtir. ĠĢlikler; ala, kadife, pazen, basma, kutnu, Ģetari, Ģelaki, astar, kaput ve hümayundan yapılmıĢtır. Bahar ve yazın yeĢil, koyu yeĢil, beyaz, açık sarı, narçiçeği rengi ve açık mavi renkler kullanılmıĢtır. Sonbahar ve kıĢın ise koyu viĢneçürüğü, siyah, koyu kahverengi, koyu gri ve koyu mavi renklerde kumaĢlardan uygulanmıĢtır(Bilki,2004:16)

İçlik: Kadın ve erkek giyiminde görülür. KıĢın giysilerinin altına giyilen pamuklu yelek‟‟zıbın „‟da denir(Koçu,1967:133).

İngiliz Danteli: Tığ ile örülen veya bu iĢ için satılan Ģeritlerin desen göre Ģekillendirilip aralarından birit ve ajurlarla tutturulması sonucu ortaya çıkan dantel çeĢididir(Korkusuz:182).

Kalıp Çizimi: Yörede araĢtırma kapsamına giren giysi ve aksesuarlarının biçim ve kesim planlarıdır.

Kaftan: ÇeĢitli renk ve biçimlerde, önleri açık, astarsız ve diz kapaklarına veya topuklara kadar inen giysi türü(Süslü,2007:144).

Kompozisyon: Motiflerin, konunun obje üzerinde değerlendirilmesidir.

KuĢak: Bele sarılan uzun ve enli dokuma kumaĢ. Mevsimine göre yün, yün ve pamuk karıĢımı, pamuk ve keten ipliklerle dokunmuĢtur. Erkek kuĢakları; iç ve dıĢ kuĢak olmak üzere iki çeĢittir. Ġç kuĢaklar; iç donu veya iç gömleği üstüne sarılarak kullanılmıĢtır. DıĢ kuĢaklar ise; daha kaliteli kumaĢlardan yapılmıĢtır. Kadın giyim kuĢamında ise entarilerin üzerinde kullanılmıĢtır(Süslü,2007:155).

Kese: Para, tütün, saat, mühür vb. gibi nesneleri taĢımak amacıyla hazırlanmıĢ torba. Krep: Kadın baĢörtüsü yapımında kullanılan bir çeĢit ipektir(Apak ve diğ,1997:148). Kup: Giysi kesim, kesimle giysiye verilen biçim.

Kuş: Kol altına geçirilen üçgen parça Kofi: BaĢlık

Kombinezon: Astarsız giysilerin altına giyilen bir iç giyim türüdür. Patiska, mermerĢahi, ipekli, jarse veya sentetik türü kumaĢlardan yapılır.

Kutnu: Çözgüsü ipek, atkısı pamuk ve ipek karıĢık atılmıĢ, kalın, çoğunlukla yollu, eni dar bir kumaĢtır. Kadın kaftanı yapımında ve döĢemelikte çok(Tezcan,1993:29).

Keten: Nem çekebilme özelliği olan dayanıklı ve sağlam liflerden dokunan kumaĢtır. Pamuktan daha sağlamdır. Aynı zamanda daha çabuk kurur ve güneĢ ıĢığından da yavaĢ etkilenir(Er,2007:17).

Klaptan: Eğirme çarkı ile sarılan sırma veya tel ile karıĢık veya pamuk iplik türüdür (Apak ve diğ,1997:148).

Kemha: Çözgüsü ve atkısı ipek, takviye atkısı da ayrıca gümüĢ veya altın alaĢımlı telle çok sık dokunmuĢ ipekli bir kumaĢtır. Kemhanın deseni çözgü saten üzerine ipek ve klaptan takviyesiyle dokunur. Kalın ve sık dokunmuĢ olması üst kaftan yapımında çok elveriĢlidir. (Er,2007:17)

Kadife: Kadife, tekniği, kullanıldığı yer, ihtiva ettiği malzeme itibariyle çok çeĢitlidir. Düzüne sade, desenlisine minakkaĢ, zeminden kabartmalı olanına, çatma denir. Kadife, çözgüsü ve atkısı ipek olan havlı kumaĢ olarak tarif edilebilir. Atkısında tel veya kılaptan bulunana müzhep kadife denir. Kadifenin havı, esas çözgülerin arasında olan hav çözgüsünden yapılır(Er,2007:18).

Motif: Yan yana gelerek bir bezeme isini oluĢturan sekil(Özbağı,1989:27).

Mendil: Burun ve ter silmekte, el ve yüz kurulamakta kullanılan küçük, kare biçiminde dokuma veya ince kâğıt. Kadın mendilleri; küçük, kenarları nakıs isli olmuĢtur.”eski kadın tuvaletlerinde ipek ve altın tel nakıslı oyalı bir mendiller, üstlüğün göğsüne veya bir omuz basına bir iğne ile iliĢtirilerek ayrıca bir süs gibi de kullanılmıĢtır. Erkek

mendilleri ise; ceketin sol tarafına mendil cebine konularak veya kuĢak arasına sıkıĢtırılarak kullanılmıĢtır.

Model Özelliği: Giysinin kup, pens, yaka, kol, cep v.b. parçalarının biçim özellikleridir. Motif: Sanat eserleri ile süsleme iĢlerinde tekrar eden veya kendi baĢlarına ayrı bir grup meydana getiren Ģekillerden her biridir.

Müze: Eski sanat ve bilim yapıtlarının, sanat ve bilimi ilgilendiren nesnelerin görülüp yararlanılması için bulundurulduğu yer(Anonim4).

Oya: Süslemek ve ya süslenmek ihtiyacıyla yapılan ve tekniği örgü olan bir sanattır(Yüceer ve Çelik, 2008: 494).

Oyulgama: Makine dikiĢine benzeyen tutturma tekniği(Korkusuz:155)

Paris Puanı: Bir tarafı ilmikli bir tarafı düz makine dikiĢine benzeyen tutturma Ģekli(Korkusuz:177).

Üslup: OluĢ, tarz biçimlendirmedir.

Üçetek: (Kadın entarisi) Entarinin belden aĢağı olan kısmı üç ayrı parçadan yapılmıĢ olmasından dolayı bu ismi almıĢtır(Koçu,1967:237).

Uçkur: ġalvarı bele bağlamak veya torba, kese vb. Ģeylerin ağzını büzmek için bunlara geçirilen bağa verilen ad. Uçkurun geçtiği yere ise „uçkurluk‟ adı verilir. Uçkurlar, örgü veya kumaĢtan yapılır. ġalvar uçkurları daha geniĢ yapılır ve „salvarbend‟ olarak adlandırılır. Salvarbendlerin iki ucu, altın, gümüĢ tellerle veya renkli ipliklerle iĢlenerek Ģalvarın dıĢından sarkıtılarak erkekler için süs eĢyası olarak kullanılmıĢtır(Demirsipahi, 1975:67).

Peşli: Önden açık, vücudu saran, belden aĢağı üç parça halinde aĢağı inen giysi.

Peyik: Giysinin belden aĢağı kısmını geniĢletmek için yanlara veya ön bedene yerleĢtirilen üçgen parça.

Peçe: ÇarĢafla birlikte kullanılan yüzü tamamen örten, seyrek dokumalı kumaĢ parçası. Rişliyö: Daha çok birit yapmada kullanılır, sağlam ve kullanıĢlı bir tekniktir(Korkusuz: 191)

Şifon: Ġpek iplikle dokunmuĢ ince Ģeffaf kumaĢ. Saten: Parlak pamuklu kumaĢa verilen ad.

Samur: Farsçadır. Sibirya‟da yaĢayan sansar cinsi hayvanın postu ve ondan yapılan kürktür(Koçu,1967:201).

Sırma İp: Ġpek iplik üzerine sarılan altın veya gümüĢ tele verilen ad.

Seraser: Çözgüsü ipek, atkısı ipek üzerine sarılmıĢ altın, gümüĢ tel veya altın kaplanmıĢ gümüĢ tel ile dokunmuĢ olan seraser, Osmanlı kumaĢları arasında en değerli olan kumaĢtır. Seraser üzerine islenen desenler çok iri motiflerden oluĢmuĢtur(Atasoy ve Ark.,2001:762).

Soft: Tiftik yapağından ince bükülmüĢ tiftikle dokunan düz bir kumaĢtır. Yıkanıp, fırınlandıktan sonra kullanılır. Çuhaya göre daha kaliteli, lüks bir kumaĢtır(Tezcan,1993:25).

ġalvar: ġalvar adı, farsça „sirval‟sözcüğünden gelmektedir. Hem kadın hem erkeklerin giydiği bol ağlı geniĢ üst donudur. Genelde erkeğinki yünlü kumaĢtan yapılmaktadır. Kadın Ģalvarı ise, kutnu kumaĢtan, ipek satenden veya basma kumaĢtan dikilmektedir. Ağı yukarıdadır. Bel ve paçası uçkurla büzülür. Ġç kısmı genellikle astarsızdır. Astarlı yapılanları iç çamaĢır görevi de gördüğünden, kullanımında iç donu giyilmemektedir. Diğer giyim parçalarının altından çok az görülür. Yöresel olarak kullanımda ve ayrıntılarda farklılıklar görülür(Koçu,1967:215).

Teknik Çizim: Giysinin model özelliklerini gösteren Ģematik çizimdir. Taç: BaĢa takılan fes yada Ģapkadır.

Tülbent: Pamuklular arasında adı geçen ince ve seyrek dokulu bir kumaĢtır. En çok erkeklerin sarıklarında kullanılan ve destar denilen tülbentler, hanım bas örtülerinde ve banyo eĢyası olarak da kullanılmaktadır(Tezcan,1993:29).

Tiraz: Kol bandı, çeĢitli malzemelerden yapılan ince veya kalın kol bandı(Süslü,2007:153)

Yasmak: Kapalı veya açık, ferace ile birlikte kullanılan, gözleri açıkta bırakan, iki parçalı ince yüz örtüsü.

Yeldirme: Ġstanbul saray kadınının yanları cepli, önleri bele kadar düğmeli uzun sokak üst giysisidir(Apak ve diğ,1997:148)

Yelek: Ceket altına giyilen kolsuz ve kısa giysi.

Yemeni: Kadınlar tarafından basa bağlanan, kenarları oyalı, çiçek motifleri basılmıĢ dört köse bas örtüsü(Koçu,1967:264).

Zülüflük: Alına takılan gümüĢ takı.

Yöre: AraĢtırmada adı geçen bölgedir. Bu araĢtırmada adı geçen yöre Ankara‟nın AyaĢ ilçesidir.

2. İLGİLİ YAYINLAR

Berk, 2006‟da Bulgaristan ve Türkiye halk giysilerini karĢılaĢtırarak ortak özellikler (kesim, dikim, süsleme vb.) üzerinde bilgi vermiĢtir.

Bilgi, 2007‟de Çatma ve Kemha adlı kitabında Osmanlı Ġmparatorluğu'nun iktisadi, siyasi, sosyal ve ticari hayatında önemli bir role sahip olan ipekli dokumaları hakkında bilgi vererek desen özelliklerini de anlatmıĢtır.

Doğruol,1997‟de sunduğu bildiride AyaĢ yöresi evlilik adetleri hakkında bilgi vermiĢ gelin alma ritüelini anlatmıĢtır.

Görünür, 2005‟te Sadberk Hanım Müzesinde bulunan entariler hakkında detaylı bir çalıĢma yaparak Entarinin dönemler içindeki değiĢimini hiyerarĢik sırayla incelemiĢ, dikiĢ tekniği, kalıp, kumaĢ, süsleme vb. özellikleri açısından detaylı bilgiler vermiĢtir.

Özel 1992‟de Folklorik Türk Kıyafetleri adı altında geleneksel giyim kuĢam kültürümüzü kadın ve erkek giyimi Ģeklinde dönemlere ayırarak anlatan bir araĢtırma yapmıĢtır. Ayrıca çeĢitli illere ait geleneksel giysilerden örnekler vererek açıklamalarda bulunmuĢtur.

Özer 2006‟da yaptığı araĢtırmada Osmanlı Döneminde giyim ve moda konusunda bir araĢtırma yapmıĢtır. Osmanlı giyim kültürü detaylı olarak ele alınarak Cumhuriyet dönemine kadar olan değiĢim süreci anlatılmıĢtır.

Süslü 2006‟da minyatür, çini-keramik, stuk, fresk, taĢ kabartma ve madeni eĢyalar üzerindeki giyim Ģekillerini ayrıntılı olarak inceleyen bir çalıĢma yapmıĢtır. Bu incelemeler sonucunda Anadolu Selçuklulara ait kıyafetler anlatılmıĢtır. AraĢtırma kapsamında Türklerin giyim Ģekilleri hakkında detaylı bilgiler verilmektedir.

İmer, 1997‟de sunduğu “Ayaş ve Çevresi Dokumaları” adlı bildiride AyaĢ kadın kıyafetlerinden birkaç örnek sunmuĢ ve bunlar hakkında bilgi vermiĢtir.

İnalcık, 2009‟da yayınladığı Türkiye Tekstil Tarihi Üzerine AraĢtırmalar adlı eserinde ülkemiz tekstil sektörünün neredeyse çağlara yayılan tarihine ve bugününe ıĢık tutmuĢtur. Anadolu'da ve Asya'da sahip olduğu köklü geçmiĢi gözler önüne seren, Osmanlı tarihinden Asur dönemine ve Orta Asya'ya dek uzanan uzun hikâyesini, 2005 yılında tüm dünyada tekstil kotalarının kalkmasıyla yaĢanan krize ele almıĢtır.

Tezcan, 2006‟da Osmanlı Sarayının Çocukları adlı eserinde 15. yüzyıldan 20. yüzyılın baĢlarına kadar süren dönemde, Osmanlı saray çocuklarının doğumlarından aile içindeki statülerine, eğitim, düğün gibi sosyal yaĢam olgularına, giyim kuĢamlarına, fotoğraf ve tablolarına, mühür gibi kiĢisel eĢyalarına kadar pek çok konuyu ele almıĢtır.

Ünal, 2004‟te Türkiye‟de Örtünme AnlayıĢı Üzerine Bir AraĢtırma (Dinler Tarihi Açısından Bir Yaklaşım) adlı doktora tezinde ilâhî kaynaklı üç dindeki örtünme anlayıĢını,

3. YÖNTEM

Bu bölümde araĢtırmanın modeli, evren ve örneklemi, kullanılan veri toplama araç ve teknikleri ile verilerin analizi açıklanmaktadır.

AraĢtırma, AyaĢ Kültürevi‟nde bulunan kadın-erkek-çocuk giysilerinin sistemli bir Ģekilde kayda geçirilmesi ve envanterinin hazırlanmasına yönelik amaç ve sınırlılıkları doğrultusunda alan tarama çalıĢmalarını içeren (survey)” bir araĢtırmadır.

AraĢtırma‟da ilgili yayın ve müzelerde kullanılan envanter kayıtları incelenerek eldeki veriler doğrultusunda envanter formları oluĢturulmuĢtur.

AraĢtırmaya konu olan giysiler tek tek incelenerek teknik çizimleri hazırlanmıĢ, resimleri çekilerek envanter formunda bulunan bölüme numaraları verilerek yerleĢtirilmiĢtir.