İl Özel İdare Bütçeleri

İl özel idarelerini düzenleyen kanun 1987 tarihli, 3360 sayılı, İl Özel İdaresi Kanunu’dur. Kanunda İl Özel İdarelerinin görevleri maddeler halinde sayılmıştır. Yerel nitelikte çok kapsamlı görevleri vardır. Devlet tarafından İl Özel İdarelerine hiçbir zaman bu görevleri yerine getirebilecek kadar gelir sağlanmamıştır. Böyle olunca, zaman içinde, kanunla İl Özel İdarelerine verilen görevler fiilen merkezi idare tarafından üstlenilir olmuştur.157

İl Özel İdarelerinin, fonksiyonlarını çoktan tamamladığı şeklinde görüşler vardır. Yapılacak yeni düzenlemelerle bunlara işlerlik kazandırılabileceğini iddia edenler de az değildir. İl Özel İdarelerinin geçmişi Cumhuriyet dönemine dayanır. Bu kuruluşlar idari gereksinmelerden doğmuştur. Osmanlı Devletinde İl düzeyindeki otorite zayıflayınca bu düzeydeki kamu hizmetleri sunulamaz olmuştu. İl Özel İdareleri buna cevap vermesi için getirilmişti. Cumhuriyetin ilk dönemlerinde merkezi idare yerel düzeydeki bayındırlık, eğitim, sağlık ve sosyal yardım gibi hizmetleri görecek kadar, özellikle mali açıdan, yeterince güçlü olmadığı için, İl Özel İdarelerinden medet umulmuştu. Zaman içinde merkezi idare yurt çapında otoritesini sağlamlaştırdıkça, “mali tevzin ve idari vesayet konusundaki dengeleri kendi lehine bozdu. İl Özel İdarelerine görev verdi, görevlerini arttırdı, ama gelirlerini sürekli az tuttu. Bir taraftan Devlet Su İşlerini, Köy Hizmetlerini ve Karayolları Genel Müdürlüklerini kurarken, öbür taraftan İl Özel

156_{DAYAR, Hatice; (1998), Türkiye ve Almanya’da Büyükşehir Belediye Yönetimlerinin Hizmet-Gelir}

ve Bütçesel Yapılarının Karşılaştırmalı Analizi, (Bursa-Münih Örneği,1991 Sonrası), İçişleri Bakanlığı Mahalli İdareler Kontrolörleri Derneği Yayınları-No:7, Ankara; akt. ÖZMEN, İlknur; (2007), Yerel Yönetimlerde Analitik Bütçe Sınıflandırma Sistemi; Ankara Buyukşehir Belediyesi Örneği, Dumlupınar Üni. SBE, Yüksek Lisans Tezi, Kütahya, s.8

157

İdareleri Kanunundaki eksiklikleri gidermedi. Bu kuruluşların teknik hizmetlerini yürütmek için kendilerine bağlı, alt birimlerini oluşturmasına izin vermedi. Bunları İldeki merkez yönetimin teknik birimlerine ve dolayısıyla Vali’ye muhtaç kılmıştır.158

Türkiye’de İl düzeyindeki örgütlenme, merkezi yönetimin ağır vesayeti altındadır. Kontrol merkezin atanmış görevlisi Vali’nin elindedir. Büyükşehir Belediyeleri ile bu bir ölçüde kırılmıştır. Büyükşehir Belediyeleri ve Belediyelerin oluşturdukları birlikler, İl düzeyinde etkin bir yönetimin kaynağı olabilir.

Türkiye’de il ve ilçe düzeyinde etkili ve denetlenebilen bir yönetim gereklidir. Böyle bir kamu yönetiminde, bütçeler genellik ve birlik ilkelerinin özüne sadık kalınarak düzenlenebilir ve denetlenebilir.159

İl özel idareleri; taşınır ve taşınmaz malları olan ve merkezden ve yerinden yönetim özellikleri gösteren bir birimdir. İl özel idareleri, merkezi idare kuruluşları tarafından yürütülen kamu hizmetlerine yardımcı bir unsur gibi faaliyet göstermektedir ve aşağıda belirtilen hizmetleri ifa etmektedir:

• Eğitim hizmetleri,

• Sağlık ve sosyal yardım hizmetleri,

• Bayındırlık hizmetleri,

• Tarım ve hayvancılık hizmetleri,

• İktisadi ve ticari hizmetler

158

YAZICIOĞLU, Recep; (1989), Taşra Yönetiminin Yeniden Düzenlenmesi: Mahalli İdareler Reformu, Tokat.

159

Ancak bu hizmetler il özel idarelerinin mali ve teknik gücünün çok üstünde kalmış, birçoğu çıkarılan kanunlarla çeşitli bakanlıklara ve genel müdürlüklere devredilmiştir.160

İl özel idarelerinde bütçenin oluşma süreci üç aşamada gerçekleşir:

1. İl özel idareleri hizmetlerinin temel yürütücüsü olan vali, bütçenin hazırlanmasından sorumludur. Vali tarafından ilin stratejik planına uygun hazırlanan bütçe tasarısı eylül ayı başında il encümenine sunulur.

2. Encümen, yılbaşından başlayan on iki aylık dönem harcama ve gelirlerini kapsayan bu tasarıyı inceleyerek kasım ayından önce il genel meclisine sunar.

3. İl genel meclisi yılbaşına kadar bütçe tasarısını görüşür ve aynen ya da değişikliklerle kabul eder. Ancak, mecliste bütçe denkliğini bozacak gelir azaltıcı ya da gider arttırıcı değişiklikler yapılamaz.161

İl özel idareleri bütçeleri, ilgili olduğu malî yıl ile izleyen iki yılı kapsayacak üç yıllık bir dönem için gelir ve gider tahmin ve ödeneklerini gösterir. Her yılın bütçesiyle ilişkili kesin hesap, vali tarafından hazırlatılarak ertesi yılın mart ayı içinde encümene sunulur. Encümenden çıkan kesin hesap, il genel meclisince mayıs ayı içinde görüşülüp karara bağlanır.162

Yürürlüğe giren bütçenin uygulanmasında merkezî idare bütçelerinin temel kayıtlamaları önemli rol oynar. Çeşitli yasal mevzuatlar il özel idare harcamalarının yapılmasına esas oluşturan hukuk kurallarını çizer. Bütçenin uygulanmasında, ödenek verilen her bir harcama biriminin en üst yöneticisi "harcama yetkilisi" dir. İlçelerde bu yetki kaymakamca kullanılır.163

160_{KARABAŞ; (2005), a.g.e., s.119-120} 161 ULUATAM; a.g.e., s.164 162 ULUATAM; a.g.e., s.164 163

Merkezî yönetim bütçelerinde esas olarak il özel idareleri için de geçerli olur. İdarî denetim, orada olduğu gibi, iç ve dış denetim olarak gerçekleştirilir ve hem hukuka uygunluğu, hem malî denetimi, hem de performans denetimini kapsar.164

Yargı denetimi, esas itibariyle, bütçe uygulamasındaki uyuşmazlıkları çözen mahkemeler aracılığıyla gerçekleştirilir.Merkezî devlet bütçelerindeki yasama denetimine benzeyen bir siyasal denetim ise daimî encümen ile il genel meclisince yapılır. Bütçe uygulaması sürerken vali tarafından hazırlanan harcama cetvellerinin encümence incelenip onaylanması, bütçe yılı sonunda çıkarılan il bütçe kesin hesabının il genel meclisince mayıs ayı içinde görüşülüp onaylanması bu denetimin aşamalarıdır.

İl özel idarelere, günümüzdeki yapısı ile görevler açısından merkezî yönetim ile belediyeler arasında sıkışmış, kamuoyunca da görevleri yeterince anlaşılmamış bir yönetim birimi görünümündedir. Bu sıkışıklık, kendilerine bırakılmış gelirlerin dağınıklık ve yetersizliği ile birleştiğinden daha da belirginleşmektedir. İl özel idare gelirlerinin başlıcalarını emlak vergisi payı, iskele resmi, taşocakları resim ve harçları, inşaat ruhsatı ve yapı kullanma izinleri, özel mülk gelirleri, cezalar v.s. oluşturur.165

İl özel idaresinin bütçesi, İl Özel İdare Kanunu'nun 84'üncü ve 101'incimaddelerine dayalı olarak İçişleri ve Maliye Bakanlığınca düzenlenen esaslara uygun olarak “İl Özel İdaresi Bütçe ve Muhasebe Usulü Yönetmeliği" hükümlerine uygun olarak valiler tarafından hazırlanır. İl özel idare bütçesi, ilgili olduğu mali yıla ilişkin il özel idaresinin gelirlerinin toplanmasına ve harcamaların yapılmasına izin veren bir meclis kararıdır.166

İl özel idaresinin gelirlerini; genel bütçe vergi gelirlerinden ayrılan paylar, bağışlar, borçlanma gelirleri ve öz gelirler oluşturmaktadır. Öz gelirler olarak

164

5018 sayılı Kamu Yönetimi ve Kontrol Kanunu

165 _{ULUATAM; a.g.e., s.164-165} 166

KOÇ, Mustafa;(2001), Genel ve Katma Bütçe Dışındaki Bütçe Yapıları, Tarihsel Süreçİçinde Konsolide Bütçe İle Döner Sermaye Vakıf Fon İlişkisi ve Özel BütçeKavramının Analizi, Devlet Bütçe Uzmanlığı Araştırma Raporu, Ankara, s.74

taşocakları resim ve harçları, iskele resmi gibi gelirleri sayabiliriz. Ancak günümüzde bu gelirler son derece önemsiz kalmıştır. İl özel idarelerinin bütçelerinde asıl gelir kalemini genel bütçe vergi gelirlerinden verilen paylar oluşturmaktadır.167