Kalkınma çabası içindeki ülkelerde gelişmenin gerçekleşebilmesinde ihracatın teşviki özel bir önem arz etmektedir. Zira bu ülkelerde ihracatın temel maddelerini esas itibariyle geleneksel bazı tarım ürünleri ve madenler oluşturmaktadır.
Bu ürünlerin ihracatı ise üretim ve tüketim esnekliğinin sınırlı oluşu, ticaret hadlerinin düşük bulunması vb. miktar ve değer itibariyle devamlı artma olanaklarından yoksundur. Bu nedenle, döviz gelirlerinin arttırılması ve ödemeler dengesinin sağlanabilmesi ihracatta çeşitlendirme başka bir ifade ile geleneksel ihraç malları yanında gittikçe artan miktarlarda yeni ihraç maddeleri satabilme sorununu da beraberinde getirmektedir.
Ayrıca, gelişmekte olan ülkelerde, arz yetersizliği, endüstriyel, mali ve ticari yapıdan kaynaklanan olumsuzluklardan dolayı, maliyetler daha yüksek olmaktadır. Bu durumda uluslar arası pazarlama ve dağıtım sistemini kurmuş, tecrübe kazanmış ülkelere karşı eşit koşullarda mücadele edilememektedir.58
İhraç edilecek ürünlerin arasında geleneksel ürünler daha fazla bir paya sahipse, bu payın, sınai ürünler lehine olacak şekilde arttırılabilmesi ve firmaların rekabet güçlerinin arttırılabilmesi ihracat teşvik tedbirleri sayesinde olur.
Ayrıca ihracatı teşvik tedbirleri, güçlü olan dış Pazar koşullarının iç pazardaki dengeyi bozmaması için alınan tedbirlerdir ki, bu bağlamda bir telafi mekanizması niteliğindedir.59
İhracatı geliştirebilmek amacıyla başvurulması gereken en önemli telafi mekanizması, çeşitli ülkelerin milli paralarının değerleri arasındaki farklılık ve değişmelerin telafisidir. Pratikte bu amaç, uygulanan gerçekçi döviz kuru politikasıyla sağlanmaktadır. İhracat açısından önemli olan husus, milli paranın diğer paralara göre değerinin, hiç olmazsa, fiyatlar genel seviyeleri arasındaki farklılaşmaları telafi edecek şekilde ayarlanmasıdır. Buradaki olay, ihracat açısından bir sübvansiyon değil, uğranılan gerçek bir kaybın telafi edilmesidir.
58
Suer, a.g.e., s.8,14
59
Erdal Türkan, Türk Sanayinin Dışa Açılması, 1986’dan 1987’ye Türkiye Ekonomisi Semineri, (Ankara Sanayi Odası, Ankara, 1987), s.112.
İhracatın teşviki çerçevesinde çeşitli politika ve tedbirlerin bir kısmı da, çeşitli ülkelerde mevcut olan dolaylı vergilerdeki farklılıkların telafi edilmesidir. Prensip olarak, uluslar arası piyasada muamele gören bir malın, tüm dolaylı vergilerden arındırılması gerekir. Çünkü bu vergilerin konulmasındaki amaç, iç ekonomik
dengelerin sağlanmasıdır. Ancak bu malların satıldığı ülkede yeniden
vergilendirilmesi söz konusudur. Burada önemli olan husus, dolaylı vergilerden arındırılma işleminin gerçekten katma değeri suni olarak şişiren unsurları kapsayacak biçimde yapılmasıdır.
İhracat, dış piyasadaki bir pazarlama işlemi niteliğindedir. Yurt içinde üretilen malların, yurt içinde pazarlanıp satılması işleminden daha zor ve tehlikelidir. Teşvik tedbirleri, işte bu riski telafi etme amacındadır. İhracatçıya riskli gözüken bu işlemi kolaylaştırıp, çekici hale getirerek, dış piyasalara yönelme olanağı sunmaktadır. Böylelikle iç ve dış piyasa şartları arasındaki farklar minimuma indirilerek; ihracatın getirdiği ek pazarlama yükünün telafi edilmesi sağlanmaktadır.İhracatın telafisi niteliğini taşıyan bir diğer tedbir, iç ve dış risk farklarının giderilmesidir. Bu konudaki en gerçekçi mekanizma, ihracat sigortasıdır.
İhracatta rekabet gücünü belirleyen önemli hususlardan biriside ülkeler arasındaki dışsal ekonomi farklılıklarının mevcudiyetidir. Gelişmiş ülkelerde alt yapı gereksinimleri, devlet tarafından karşılanmaktadır. Bu sosyal refah devletlerinde, sanayici ve ihracatçılar yatırımlara giderken alt yapı için ayrıca bir fon veya artı bir kaynak ayırmak zorunda kalmamaktadırlar. Oysa gelişen ülkelerde, hala alt yapısorunları vardır; hatta belki de ihracatın gelişmeme sürecinde en önemli rollerden birini oynamaktadırlar. Firmalar, kişisel olanakları ile alt yapıyı kendi mali kaynaklarıyla kurmak zorunda kalmaktadırlar. Bu da ek bir külfet niteliğindedir. Teşvik tedbirlerinin varlığının bir diğer önemi de işte bu masrafları telafi niteliğinde olmasından kaynaklanmaktadır.
İhracatta rekabet gücünü etkileyen bir diğer faktörde; kompleks ve pahalı mallarda, dış alıcıya finansman sağlanmasıdır. Tüm gelişmiş ülkeler alıcıları için, bu tür krediler temin eden mekanizmalar geliştirmişlerdir.
Diğer bir konu ihracat gelirlerinin tahsil edilme süresi ile ilgilidir. İhracatçı firmanın üretimi ile ihracattan sağlanan geliri tahsil etme süresi arasında çoğu kere oldukça uzun sayılabilecek bir süre geçmektedir. Ayrıca, ihracat için yapılacak teslimlerin çoğu kere büyük partiler halinde yapılması zorunluluğu söz konusu olmaktadır. Bu durumlar karşısında ihracatçı önemli bir iç finansman yüküyle karşı
karşıya kalmaktadır. İhracatı teşvik tedbirlerinin önemli bir fonksiyonu da, bu ek finansman yükünü telafi etmesidir.
İhracatta sözü edilebilecek diğer bir telafi mekanizması da, uluslar arası piyasalarda karşılaşılan haksız rekabet uygulamalarının yol açtığı kazanç kayıplarının ihracatçıya ödenmesidir. Sözü edilen durum, özellikle pazarın kaybedilmesi halinde ülke sanayicilerinin önemli zararlara uğraması ve atıl kapasite bulunması durumunda söz konusu olabilecek bir husustur.
Son bir durum ise, iç pazar ile dış pazardaki rekabetin yoğunluk farkından kaynaklanan düşük kar oranlarının telafi edilmesidir.
Sonuç olarak, ihracatı teşvik tedbirlerinin bir varoluş nedeni vardır. Bu da uğranılan veya uğranılması muhtemel görünen kayıpların, ihracatçıya yansıtılmadan, ortadan kaldırılması ve ihracatın rekabet şartlarına uygun koşullar altında yürütülmesini sağlayarak, dar anlamda sanayi ürünleri ihracatını, geniş anlamda genel ihracatı arttırıp, ihracatın yapısını değiştirerek, dış ödemeler dengesinin kurulmasını ve ülkenin büyüme oranının arttırılmasını sağlamaktır. Amaç gelişme ve büyümeyi sağlamaktır. Eğer ki teşvik tedbirleriyle ihracat cazip ve çekici hale getirilmez ise hiç kimse haksız rekabet koşullarının içine girmek istemez.Bu arada ihracat ile enflasyon arasında ters ilişki olduğu dikkate alınırsa, ihracatın arttırılmasının enflasyonu azaltma yönünden etkili olduğu gerçeği de göz ardı edilmemelidir.Tüm bu nedenlerden dolayı ihracatın teşvik edilmesinin ne kadar önemli olduğu bir kez daha ortaya çıkmaktadır.
2.2. İHRACATI TEŞVİK TEDBİRLERİNİN KAPSAMI VE BAŞLICA