5.BAHŞİŞLERİN İSTİHDAM VE ÜCRETLER ÜZERİNDEKİ ROLÜ ÜZERİNE UYGULAMA ÇALIŞMAS
5.7. İdeal İşçilerin Sözkonusu Olduğu ve Ürün Fiyatının İşletme Tarafından Belirlendiği Durum
Şimdi varsayımımızı biraz değiştirerek daha farklı bir durum üzerinde duracağız. Varsayalım ki işletmede bahşiş bulunsa da bulunmasa da işçiler aldıkları eğitim ve terbiye gereği en iyi hizmeti sunuyorlar. Buradaki işçilere “üstün nitelikli” adını verelim.
Acaba hizmet zaten iyi diye (özellikle işletmeye hep aynı müşteriler geliyorsa) müşteriler hiç bahşiş vermez mi? Bahşişlerle ilgili önceki açıklamamızı hatırlayacak olursak, bahşişlerin birçok sebebi bulunmaktadır ve bunlardan bir kısmı hizmet kalitesini garanti etmek amacından bağımsızdır. Özellikle sosyal bakış açısı böyle düşünmemizi sağlayabilir. Yani müşterinin işçi bahşiş beklemese bile bahşiş vermek istemesinin yine de mümkün olduğunu düşünebiliriz. Sosyal nedenlerle müşteri kendisini bahşiş vermeye mecbur hissedebilir. Bunu kendi kendisine, yanındakilere ve çalışanlara karşı hissettiği ahlaki bir sorumluluk olarak görebilir. Buna karşılık bu durum, müşterinin bu bahşişi, ödediği toplam fiyatın içerisinde olarak değerlendirmesine ve ürün talebini buna göre ayarlamasına yine de engel teşkil etmeyebilir. Yani deyim yerindeyse örneğin, “ayda iki defa dışarıda yemeğe gideceğim. Ama bahşişle birlikte bu fiyat pahalı, bahşiş vermemek te olmaz, iyisi mi ayda iki yerine bir defa yemeğe gitmeliyim” türünden bir mantık geçerli olabilir. İşletme açısından bahşişlerle ilgili esas problem de bu noktada başlamaktadır.
Müşterinin bahşiş vermek istemesi ve işçinin de bunu alması aslında müşterinin ödediği fiyatı yükseltmektedir. Bu da toplam talepte azalma anlamına gelir. Eğer patron bunun bilincinde ise, bahşiş almayı yasaklama yoluna gidebilir. Örneğin Çizelge 8’ e tekrar bakalım.
Bu çizelgede bahşiş sayesinde ürünün nitelikli hale geldiği varsayılmıştı. Onun içindir ki 200 birim ürün 50 lira yerine 60 liraya (bahşiş içinde), 400 birim ürün 45 lira yerine 54,5 liraya alıcı bulabilmekteydi. Şimdiki durumda ise ürünün fiyatı bahşişsiz 60 lira ve 54,5 lira olsa bile 200 birim ve 400 birim ürün satılabilmektedir. Fakat müşteriler bu fiyatların üzerine bir de asgari %10 bahşiş vermeye kalkışınca
107
söz konusu 60 liralık fiyat 66 liraya çıkacaktır. Bu durumda 200 birim değil, 200 birimden daha az miktarda ürün satılabilecektir. Eğer patron hala 200 birim satmak istiyorsa, ürünün bahşiş hariç fiyatını 50 liraya indirmek zorundadır. Aynı şekilde, hala 400 birim ürün satmak istiyorsa ürünün bahşiş hariç fiyatını 54,5 yerine 45 lira yapmak zorundadır.
Eğer “iyi hizmet vermek işçinin zaten normal vazifesidir.” tarzında yerleşik bir değer yargısı mevcutsa, hatta bu değer yargısı işçiler tarafından kabul gören bir değer yargı ise patron açısından burada bir ikilem söz konusudur.
Patron açısından MÜD eğrisi kendi kontrolü dışında ve haksız yere sola kaymıştır. Personelin bahşiş alması ürün fiyatını etkilemektedir. Ürün fiyatının artmaması için, bahşiş hariç fiyatı (çıplak fiyatı) düşürmek zorundadır. Oysa fiyatlama kararları işletmecilik açısından önemli bir karar değişkenidir ve bu yetki işletme içerisinde patrona aittir. İşçi burada bilmeyerek bile olsa, kendini idareci yerine koymuş olmakta ve deyim yerindeyse haddini aşarak fiyatlamayla ilgili önemli bir karara imza atmış olmaktadır. Bunun eğitimli bir patron için ne kadar can sıkıcı bir durum olduğunu hayal etmek güç olmasa gerek. İşçinin bahşişi yüzünden patron fiyatları indirmiş ve patron açısından geçerli olan MÜD eğrisi bu yüzden sola kaymıştır. Bu elbette ki patronun kazancını azaltmaktadır.
108
Yukarıdaki Şekil 16’ ya bakalım, patron bu durumda N1 kadar işçi çalıştırmak yerine N2 kadar işçi çalıştırmaktadır. Önceki analizimizden farklı olarak, burada bahşişin yasaklanması söz konusu değildir. Bahşiş yine de vardır. Fakat istihdam düzeyi bahşiş yasaklanmaksızın N2’ dir. Yani istihdam bahşiş yüzünden azalmıştır. ABC alanı patronun kârı, AB’C’C alanı ise işçilerin toplam bahşişleridir. Patronun kârı B’C’’CA alanı kadar azalmıştır. Fakat bunun tamamı işçilere gitmemektedir. CC’C’’alanı kadar olan kısmı işletmeye gelmeyen müşterilerin cebinde kalmıştır. Kısacası, patronun kazancındaki azalma işçilerin elde ettiği toplam bahşişlerden daha fazladır. İşsiz kalan N2 N1 kadar işçi de deyim yerindeyse “cabası”dır.
Patronun fiyatları yükseltip bahşişi –müşterilere- yasaklaması durumunda - modelin varsayımına göre- hizmetin niteliklerinde bir kötüleşme olmaksızın patron açısından MÜD1 eğrisi geçerli olur. Fakat işçiler böyle bir durumda bahşişin niçin yasaklandığına anlam veremeyebilir. “Müşteri istiyor vermeyi ve veriyor,alan razı veren razı niye almayayım, patrona ne?” mantığı hakim olabilir. Durum işçi tarafından “patronun kıskançlığı” olarak yorumlanabilir. Çünkü işçi, bahşişin fiyatları yükseltmesi durumunda işletmeye gelemeyecek olan müşterileri görmemektedir. Sadece gelenleri görmektedir. Gerçekleşmemiş şeyler önemsenmez. Ona göre “müşteriler nasıl olsa gelmiş”tir. Bu durum çalışanların mutsuzluğuna sebep olabilir. Ve patronun da huzuru bu yüzden kaçabilir. İşçinin üstün nitelikli olduğunu varsaymıştık. Üstün nitelikli işçi ise başka bir işletmeye geçmek için fırsat kollayabilir ve başka nitelikli işçiler bulmak patron açısından zor olabilir.
Önceki kısımlardaki açıklamamıza benzer şekilde, bahşişe izin verip ücretleri düşürmek, böylece bahşişlere dolaylı olarak el koymak seçeneği de düşünülebilir. Fakat her şart altında üstün nitelikli çalışan işçiye (bahşiş olmadığı zaman işten ayrılmayı düşünmeyip sadece standartı düşürmekle yetinen) piyasadaki diğer işçilerle aynı ücreti vermek (üstelik piyadaki başka işçiler bahşiş de alıyorsa ve onların sundukları ürün bahşiş aldıkları için üstün nitelikliyse) işletmedeki üstün nitelikli işçiler tarafından büyük dirençle karşılanabilir. Bu nedenledir ki, ücret düşmeksizin bahşişin sadece bir kısmına el koymak seçeneği daha gerçekçi gibi görünmektedir. Bu durumda patronun eline geçen fiyat düzeyi biraz daha fazla olacağından, patron için geçerli olan MÜD1 eğrisi de – MÜD2 eğrisi kadar olmasa da- daha yukarıda olabilecektir.
109