Timar sistemi, büyük orduların ihtiyaçlarının karşılanması kaygısından doğmuş, mali, toplumsal ve tarımsal politikalara biçim vermiş bir sistemdir. Öşür vergisi aynî ödendiğinde bunun paraya çevrilmesi, toplanması, dağıtılması devlet için karmaşık ve yıpratıcı oluyordu. Bu sorun sadece Osmanlı’ya ait değildi, devletin tarım gelirlerini askerlere timar olarak vermesi eskiden beri vardı ve bu sisteme Bizans’ta pronoia, Türk-İslam ülkelerinde ise ikta denirdi. Bu
159 Hüküm, 1792. 160 Hüküm, 1817. 161 Hüküm, 1870. 162 Hüküm, 2041. 163 Hüküm, 2172. 164 Hüküm, 2314. 165 Hüküm, 2382. 166 Hüküm, 1814.
36
sistemde sipahi gelir kaynağı olan köyde yaşar, aynî olarak ödenen öşrü toplardı.167 Timar
sahibi yıllık kazandığı gelire karşılık tam teçhizatlı cebeli askerin bakımını üstlenirdi. Osmanlı ordusu sefere çıktığında savaşa katılmak ve beslediği askeri savaşa getirmek zorundaydı. Toprak sisteminde yıllık gelirlerine göre en düşük olan timardı. Daha sonra zeamet ve has toprakları gelirdi.168
XVI. yüzyılın sonlarından sonra bütün Osmanlı müesseselerinde olduğu gibi timar sisteminde de bozulmalar başladı. Timar tevcihinde en önemli husus reayaya verilmemesi ve tevcihatın beylerbeyi tarafından yapılmasıydı. Ancak daha sonraları timar ve zeamet tevcihi İstanbul’dan, vezir-i azam tarafından yapılmaya başlandı. Beylerbeyi tarafından yapılan haksız tevcihte, hak sahibi divana başvuruyordu. Doğrudan sadrazam tarafından yapılan haksız tevcihlerde kişilerin başvurabileceği bir makam kalmıyordu. Timar sisteminin ilk önce bozulmasında Koçi Bey 1584 tarihini verir ve sebep olarak timarın neslinde askeri olmayan reayaya verilmesini söyler.169 Savaşın olmadığı bu dönemde timar ve zeamet düzenlemelerine
önem verildi. Sefere katılmayan, berat veya tezkiresi olmayan, askeriden olmayan kişilerin tespit edilerek timar ve zeametin ehil kişilere verilmesi amaçlandı. Timar ve zeametin uygulandığı bütün eyaletlere bu yönde fermanlar gönderildi.
Bütün Temeşvar eyaletinde olan sancak ve kazalarda olan timar ve zeamet sahiplerinin kontrol edilmesi, boşta kalan yerlerin veya sahipleri yerlerinde olmayanların yeniden tevcih edilmesi için Temeşvar beylerbeyi ve defterdarı görevlendirildi. Timar ve zeamet sahiplerinin, ellerindeki berat ve tezkirelere bakıp, tasarruf ettikleri tarih gibi meseleler yazılıp İstanbul’a gönderilmesi istendi.170 Bütün Rumeli ve Anadolu’da olan timar ve zeamet sahiplerinin teftişi
için görevliler gönderilmişti. Ancak timar ve zeamet sahipleri tarafından oyalanmaları yüzünden beş altı senede ancak yarısı tahrir edilebilmişti. 1113 şevvali gurresine (1 Mart 1702) kadar verilen sürede Sivas, Karaman ve Halep eyaletlerindeki timar ve zeamet sahiplerinin ellerindeki berat ve tezkireleriyle İstanbul’a gelmesi istendi.171 Eğriboz sancağına mahsus olmak üzere, buradaki timar ve zeamet sahipleri için süre 1114 (1702) rebiulevvel gurresine kadar uzatıldı.172
167 Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), Çeviren: Ruşen Sezer, YKY, 24. Baskı, İstanbul 2017, s.111, 112.
168 Halil İnalcık, “Timar”, DİA, C.41, İstanbul 2012, s.171. Ayrıca bakınız; Erhan Afyoncu, “Zeamet”, DİA, C.44, İstanbul, 2013, s.162-164. Cengiz Orhonlu, Nejat Göyünç, “Has”, DİA, C.16, İstanbul 1997, s.268-270. 169 Koçi Bey Risalesi, (Sadeleştiren: Zuhuri Danışman), s.32, 33,35.
170 Hüküm, 1843.
171 Hüküm, 2196, 2197, 2198. 172 Hüküm, 1995. 26 Temmuz 1702.
37
Timar sisteminin bozulmasına en önemli sebep, timar ve zeamet sadece askeri sınıfa verilirken reayaya da verilmeye başlanmasıydı. Anadolu eyaletinde olan timarlarda timarını bırakıp gitmek veya ölüm sebebi ile boş kalanların, reayaya verilmemesi istendi. Boş kalan timarlar, sancakbeyi ile sefere gitmeyi kabul eden askeri sınıfından kimselere tevcih edilecekti. Ölen timar sahibinin iki oğlu var ise büyüğüne beş bin kuruş, küçük olana dört bin kuruş verilmesi kararlaştırıldı. 173 Verilen sürenin dolmasına rağmen hala defterlerde tevcih edilmeyip
açıkta kalan timar ve zeametler vardı. Silistre alaybeyinden merkezden gönderilecek deftere göre, açıkta kalan timarları tevcih etmesi istendi.174
Maraş eyaletinin bin yüz bir, bin yüz iki ve bin yüz üç (1689-1692) yıllarının bedeliye malından on üç bin beş yüz kırk dört kuruş eksik kalmıştı. Bu eksikliğin tahsil edilmesi için Rakka valisi Ali Paşa görevlendirildi. Ali Paşa da her sancağa, sancakbeyleri ve zeamet ve timar sahiplerini görevlendirdi. Maraş, Kars, Ayıntab, Hısn-ı Mansur, Malatya ve Gerger sancaklarının sancakbeyleri, zeamet, timar sahipleri gibi ileri gelenleri Rakka’ya geldi. Maraş sancağının beş bin iki yüz, Kars sancağının iki bin sekiz yüz kırk dört, Ayıntab sancağının bin altı yüz yirmi beş, Hısn-ı Mansur sancağının bin yüz on altı, Gerger sancağının bin dört yüz on beş kuruş hazineye borcu olduğu tespit edildi. Ali Paşa, sancakbeylerine ve ileri gelenlere otuz beş gün süre verdi. Eğer bu süre içinde borç tahsil edilmezse sancakbeyleri kendi mallarından ödeyecekti. Maraş sancağının borcu olan beş bin iki yüz kuruşun çoğu tahsil edilmiş ve kaleye teslim edilmişti. Toplam borcun teslim edildikten sonra payitahta getirilip hazine-i amireye teslim edilmesi için divandan kapıcıbaşı atandı. Özellikle her türlü alanda tamir ve tahkime önem verildiği bu dönemde iktisadi açıdan hazineye gelecek her paranın kıymeti çok büyüktü. Her türlü borç, vergi vs. toplanarak hazineye katlı sağlamak amaçlanmıştır.175
Kandiye, Hanya, Resmo, Garabuş, Sakız ve Midilli kale limanları uzun zamandan beri temizlenmediğinden taş toprak ile dolduğu için gemiler giriş ve çıkışta zorluk çekiyordu. Kaptanpaşa bu limanların her biri için bir dolap gemisi ve ümera-yı deryadan birer reis, mükemmel forsası ve çektirisi ile görevlendirecekti. Kandiye ve Resmo limanları için Kandiye muhafızı, Hanya ve Garabuş limanları için Hanya muhafızı, Midilli ve Sakız limanlarının ümeradan bir muhafızı olmadığı için kadılar ile serdarlar ve kaptanpaşa görevlendirildi. Dört dolap gemisi, bütün ümera-yı derya reislerinin gemilerinde olan forsası ile Midilli ve Sakız limanlarının temizlenmesiyle ilgilenecekti. Bütün limanlardaki temizleme bittikten sonra,
173 Hüküm, 2246
174 Hüküm, 2448.
38
limanlarda sürekli olarak temizlik işi görecek dolap gemileri koyulacaktı. Arızalanan dolap gemileri boş bırakılmayarak hemen tamir edilip, limanların temizliğine her zaman dikkat edilmesi konusunda tembihlendi.176
Yeniçeriler uzun yıllar Osmanlı’ya savaş meydanlarından zaferle dönmesinin en önemli sebeplerinden biri oldu. Ancak zamanla bütün müesseselerde olduğu gibi yeniçeri ocağında da bozulmalar meydana geldi. Bunun sebebi olarak o zamanki devlet adamları, ocağa yabancı girmesi, usul ve erkân bilmeyenlerin yeniçeri yapılması olarak görmüştür. Yeniçeri ocağına alım devşirmelerden oluyordu. Bunun dışında kimse ocağa alınmazdı.177 Yeniçeri ocağının
bozulması tarihi 1503 tarihine kadar dayanır.178 Devlet adamları da bu bozulmanın farkındaydı
ve bunun düzeltilmesi olarak ülkenin dört bir yanına fermanlar gönderilerek merkezden gönderilen kapıcıbaşı ve yeniçerilerin kayıtlı olduğu defterden kontrol edilmesi suretiyle yeniçerilerin esamelerine bakılarak reayanın yeniçerilerden ayrılması hedeflendi.179 Bunun
dışında reaya yeniçeri kıyafetinde gezerek eşkıyalık yapıyor, dirlik talebinde bulunuyordu.180