İbrahim Smayiç-Seljubac (ö. 1920)

Ali ibn Hacı Mehmet Luleci’nin (Muhiç) ifadelerinden hareketle, İbrahim Smayiç’in 1865 yılında Topal Osman Paşa (ö. 1874) zamanında Sarayevo’da Hâlidîlik kolunun kurucusu olduğu belirtilmektedir.⁴⁴² İbrahim Smayiç, XIX. yüzyılın ortalarında Bosna Hersek’in Kalesiya kasabasında dünyaya gelmiştir. Eğitimine doğduğu kasabada başlamış ve İstanbul’da devam etmiştir. Daha sonra memleketine geri dönmüş, Brçko ve Zenica’da imamlık yapmıştır. Sarayevo’da Vratnik Beyaz Camii’de imamlık ve irşad görevinde de bulunmuştur. Daha sonra Türkiye’ye gitmiş ve orada vefatına kadar görevde kalacağı Bursa’da bir medresenin müderrisliğine atanmıştır. Hiç evlilik yapmayan İbrahim Efendi, en son 1908 yılında memleketi Seljublje’ye gelmiş, 1920 yılında ise Bursa’da vefat etmiştir.⁴⁴³

Türkiye’de bulunduğu zaman içerisinde Nova Bosanska Elifnica (Yeni Bosna Alfabesi) adlı kitabını yazmıştır. İbrahim Smayiç, yazdığı eseri ile Bosna edebiyatına önemli bir etki bırakmıştır. İstanbul’da basılan bu eser, Osmanlı’nın Bosna’dan çekildiği ve uzun yıllar Osmanlı kültürü etkisinden sonra özellikle dil konusunda boşluğa düşüldüğü ve tartışıldığı yıllarda eğitime yeni başlayanlara yönelik Bosna’nın dil gelişimine katkıda bulunmak amacıyla yazılmıştır. Eserine “yeni” demesinin sebebi, kendisinden önce İbrahim Edhem Berbiç (ö. ?) tarafından Alfabe adlı eserin yazılmış olmasıdır.⁴⁴⁴ Smayiç’in eseri, Arap harfleriyle Bosnaca yazılmış ilk imla kılavuzu olarak kabul edilmektedir. Eserinde hem geniş halk kitlelerine hem de ilim erbabına hitap eden Smayiç, başka dillerden tercümelerin yapılması, bid’atlara karşı cephe alınması, tütüne karşı mesafeli olunması, açgözlülük ve israftan kaçınılması, Bosna’dan insanların hicret etmesi gibi konulara değinmektedir.

437 Hasan Özönder, Konya Velîleri, Nüve Kültür Merkezi, Konya, 1990, ss. 233-238.

438 Abdurrahman Ayaz, Seydişehir Tarihi, Seydişehir, 1977, ss. 86-90; Özönder, a.g.e., ss. 243-248.

439 Mehmet Nusret Som, Tarihçe-i Erzurum,Dergâh Yayınları, İstanbul, 2005, s. 125.

440 Konyalı, Konya Tarihi, a.g.e., s. 790; A. P. Koçkuzu, “Bahâeddin Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), c. V, s. 458.

441 Süleyman Gönçer, Afyon İli Tarihi, haz. A. İlyaslı, Afyon 1991, c. II, s. 154.

442 İbranović, a.g.e., s. 14.

443 İbrahim Hodžić, “Hadži Ibrahim Smajić-Seljubac i njegova bosanska elifnica”, Takvim, 1975/1395, ss.206-215.

444 Adnan Karić, “Jedan pogled na ortografske osobitosti arabice u bosanskoj elifnici İbrahima Berbića”, Prilozi za orjentalnu filologiju, sy. 47-48/1997-98, Sarajevo, 1999, ss. 53-63.

İfadelerine göre 120 hastalığa sebep olan tütüne karşı takındığı tavırdan dolayı tepkiler neticesinde bir grup tarafından kendisine “şeyh” yerine “şer” denilmiştir. Temel İslam eğitimine yönelik yazılan Nova Bosanska Elifnica imla kılavuzu olmaktan öte, yukarıda zikredilen konuların dışında doğa, toplum ve tarih konuları da kapsamaktadır. Eserde aynı zamanda eğitici hikâyeler, tavsiyeler ve içinde yaşanan çağın yeni keşiflerinden de bahsedilmektedir.⁴⁴⁵

1.1. İbrahim Smayiç’in Eserleri

İbrahim Smayiç’in Nova Bosanska Elifnica’daki ifadelerinden hareketle İman İcmâlî ve İman Tefsîlî adlı iki risale yazdığı anlaşılmaktadır. Birinci risale iman hakkında genel bilgiler ihtiva ederken, ikincisi tereffuatlı şekilde imanı konu edinmektedir. Smayiç, bu risaleleri Yâdıgâr Bosnevî olarak da ifadelendirmektedir.⁴⁴⁶

1.1.1. İlmihâl

İbrahim Smayiç’in İlmihâl adlı eseri hakkında çok fazla bilgi bulunmamaktadır.

Osmanlı İmparatroluğu’nun Bosna Hersek’ten çekildikten az bir süre sonra 1882 yılında Bosnaca olarak İlmihâl kitabını yazmıştır. Kitap temel dini bilgileri içermektedir. Smayiç bir taraftan Müslüman halkının dinden kopmamasını hedeflemiş, diğer taraftan Bosna Edebiyatı’nın gelişmesinde katkıda bulunmuştur.

1.1.2. Elifnica

Araştırmalar sırasında Tuzla Medresesi öğretmeni, Tuzla Müftü Yardımcısı ve İbrahim Smayiç’in akrabası da olan Sead Seljubac’ın özel kütüphanesinde Elifnica kitabının orijinal baskısına rastlanmış ve incelenmiştir.⁴⁴⁷ Eser, 204 sayfadan oluşmakta ve ilk 26 sayfasında, İbrahim Efendi, Arapça harflerle Bosnaca okumanın kural ve usullerini anlatmaktadır. Başka dillerden kaynak eserlerin tercümesinin öneminden de bahsettiği bu bölümde, sadece sorunları tespit etmekle kalmamış aynı zamanda çözümler de önermiştir. Bu amaçla, İcmâlî İman ve Tafsîlî İman olmak üzere iki risale yazdığı da aynı bölümden öğrenilmektedir. Bunun dışında Müslümanların içinde bulunduğu zor durumdan bahseden İbrahim, bu durumun üstesinden gelmenin yolu olarak eğitim ve İslam’a sıkı bağlılığı göstermektedir. Eserin ikinci bölümü 73 sayfadan oluşur ve çeşitli araştırmaları içermektedir.

445 Ibranović, a.g.e., s. 17.

446 Ibrahim Smayiç, Elifnica, Şirketi Sahafiyye-i Osmaniyye, İstanbul, 1900, s.14.

447 EK 24, İbrahim Smayiç’in Elifnica adlı eseri.

Üçüncü bölüm ise ibret ve nasihatlerden oluşmaktadır. Bu bölümde Bosnaca-Türkçe sözlük de bulunmaktadır. Küçük Muhammed ve Tembel Zeynil, Küçük Adam, Tütün, Bin Ustanın Baklavası gibi hikâyeler eserde yer almaktadır. Eserin en ilginç bölümlerinden biri olan dördüncü bölüm kardeşi Hamza’ya yaptığı nasihatleri içermektedir. Hamza, İbrahim Efendi’nin Türkiye’ye ilim tahsili için yanında götürdüğü ancak çok kısa zaman sonra evine geri dönen kardeşidir. Bu bölümde İbrahim, ilim yayma, insan-ı kâmil, mürşid-i kâmil ve zikir gibi konuları da ele almaktadır. İlerleyen sayfalarda Hamza’ya yapılan nasihatler Boşnaklara yönelik yapılmıştır. Özellikle hicret meselesi dikkat çeken konulardandır. Osmanlı’nın Bosna’dan çekilmesi ve Avusturya-Macaristan’ın hâkimiyet kurması sonrasında yaşanan Boşnak göçünü önlemek için İbrahim, Bosna’nın daru’l-İslam olduğunu ve burada kalınması gerektiğini anlatmaya çalışmıştır. Eserin son bölümünde Bosnaca ve Türkçe sayılar, namazın ve imanın şartları işlenmiş ve kitabın son üç sayfasında kitabın içindekiler kısmına yer verilmiştir.

Elifnica, kelime itibariyle Arapça elif harfinden türetilmiş olup, başlangıcı ifade eder.

Kitap, Bosna Diline Giriş mahiyetindedir. Kitabın Mekteb-i İbtidaîlere yönelik yazıldığı anlaşılmaktadır.⁴⁴⁸ Ancak, klasik anlamda bir dile giriş mahiyetinden çok kitap, doğa, tarih ve toplumu inceleyen konular dışında, eğitici hikâye, nasihat ve dönemin önemli bilgileri de içermektedir. Elifnica’da bazı bölümlerin bu yaştaki çocukların algılamalarının çok üstünde olup Bosnaca öğretiminin pedagojik ve metodolojik içeriklidir.

Elifnica toplam 47 bölümden oluşur. Kitabın ilk başlığı Tâ’rif Usûli’l-Kiraeti Hurûfu’l-Arabiyeti Bilisani’l-Bosnevî’dir. Smayiç bu bölümde basitleştirilmiş imla sistem ve normları ile çocukların eğitim öğretim metotlarını anlatmaktadır. Eğitim öğretimde yeni bir usûl getirdiğini iddia ettikten sonra Smayiç, tepkilere maruz kalmamak için eski usûlü öven açıklamalara da geniş geniş yer vermiştir.⁴⁴⁹ Smayiç’in yeni metotları, kendi ifadesiyle “eski usûle nazaran daha kısa ve daha kolay, dolayısıyla beğeni topladı. Talebeler bu yeni Bosnaca eğitim öğretim usûlüyle altı ve daha fazla senede öğreneceklerini bir yılda öğrenebiliyorlar…”⁴⁵⁰

448 Temel dini bilgilerin alındığı bu mektepler Osmanlı döneminde olduğu gibi günümüzde de Bosna Hersek’te yaygındır.

449 Smayiç, a.g.e., s. 11.

450 Smayiç, a.g.e., s. 12.

Smayiç bütün dini okullara yerel dilin yaygınlaştırılmasını ve “önemli eserlerin Türkçeden dilimize tercüme edilmesini” savunmuştur. ⁴⁵¹ Daha da ileri giderek, “fetihten sonra dini/İslâmî kitapları dilimize tercüme etseydik dünyada en dindar ülke Bosna Hersek ve Arnavutluk olurdu,” demektedir.⁴⁵² Smayiç’in kitap boyunca Bosna Hersek ile birlikte sürekli Arnavutluk’u anması ve bu ikisini bir bütün olarak görmesi de dikkat çekici. Yine aynı şekilde İslam yerine Türk Dini, Müslümanlar yerine ise Türkler ifadelerini de sürekli kullanmıştır. Elifnica, Osmanlıların Bosna Hersek’ten çekildiği ve Boşnakların yabancı bir idare altında sıkıntılı günler geçirdiği bir dönemde yazılmıştır. Smayiç, bu durumdan tek kurtuluşun eğitim ve İslam’a katı adanmışlığında görmektedir. Ona göre eğitim tahsil etmek de büyük ibadetlerdendir.⁴⁵³ Kitabın ikinci bölümü öğretimdeki tümevarım metoduyla, okuma ve yazmaları içeren alıştırmalara ayrılmıştır. Bu bölüm 73 sayfadan oluşur ve alıştırmalar tabelalar halinde verilmiş. Her alıştırmayı açıklayıcı bir metin takip eder. Üçüncü bölüm,

“İbret ve Nasihat” başlığını taşımaktadır. Bu bölümde Küçük Muhammed ve onun tembel komşusu Zeynel’in “hal ve ahvâli”⁴⁵⁴ anlatılmaktadır.⁴⁵⁵ Bir sonraki bölüm nasihat ve önerileri içermektedir. Smayiç burada evrensel insan değerlerinden bahseder. Nasihatler kardeşi Hamza’ya yöneliktir. Bu bölümde bilimin gelişmesi, insan-ı kâmil ve mürşid-i kâmil de konu edinmektedir. Bilimin gelişmesi neticesinde İstanbul’un fethi, Amerika’nın keşfi ve sular altında tünellerin inşası örneği verilmektedir.⁴⁵⁶ Kardeşi Hamza’ya özellikle zikir (hatme-i hâcegân) yapmasını ve mürşid-i kâmil takip etmesini telkin eder. Smayiç, Osmanlının Bosna Hersek’ten çekilmesiyle buranın dârü’l-harb değil, hala dârü-l-İslam olduğunu, dolayısıyla bu topraklardan göcün meşru olmadığını da savunmuştur.⁴⁵⁷ Kitabın son bölümünde Türkçe ve Bosnaca sayılar, namaz bilgisi ve daha önce adı geçen İman İcmâlî risaleden bazı bölümler aktarılmış. Son üç sayfada ise kitabın içindekilere yer verilmiş.

Boşnak literatüründe İbrahim Smayiç ve kitabının önemli etkileri olmuştur.⁴⁵⁸ Smayiç dini eğitiminin yerel dilde yapılmasını savunanların ilki olmasının yanı sıra bu alanda ilk eser verenlerden birisidir. Din sadece Arapça, Türkçe ve Farsça eserlerinden öğrenilebilir anlayışının⁴⁵⁹ hâkim olduğu bir dönemde Smayiç, gelen baskılara aldırmadan Mehmed Agiç       

451 Smayiç, a.g.e., s. 23.

452 Smayiç, a.g.e., s. 23.

453 Smayiç, a.g.e., s. 26.

454 Smayiç, a.g.e., s. 101.

455 Abdurrahman Nametak, Hrestomatija bosanske alhamijado književnosti, Svjetlost, Sarajevo, 1981, s. 337.

456 Smayiç, a.g.e., s. 147.

457 Smayiç, a.g.e., s. 147.

458 Enes Duraković, Esad Duraković, Fehim Nametak, Bošnjačka književnost u književnoj krtici, Alef Yayınevi, c. I, Sarajevo, 1998, s. 882; Nametak, Hrestomatija bosanske alhamijado književnosti, a.g.e, ss. 333-337.

459 Hodžić, a.g,e., ss. 206.

(ö. ?), Ömer Humo (ö. 1880) ve Edhem Berbiç gibi düşünürlerle beraber⁴⁶⁰ dilde reformlara gitmiştir.⁴⁶¹ İbrahim Seljubac, Boşnak Edebiyatı’na önemli tesirleri olan bir yazardır. Dini derslerin ana dilde alınması ve Bosnaca olarak ilk mektep kaynakların yazılması gerektiğini teoride savunan ve pratiğe döken ilk yazarlardandır.⁴⁶²