Modeli oluşturan ana unsurlara geçmeden önce, bu unsurların oluşumuna katkıda bulunan ve Bölüm 4’de ifade edilen performans ve işletme performansı tanımlarını kısaca belirtmek yararlı olacaktır.
Performans, “verimliliğin ölçülmesi” veya “bir etkinlik sonucunda elde edileni nicel/nitel olarak belirleyen kavram” olarak ifade edilebilir.
İşletme performansı ise, belirli bir dönem sonunda elde edilen çıktı veya sonuca göre işletme amacının yada görevinin yerine getirilme derecesi olarak tanımlanabilir.
İşletme performansı kavramı irdelenerek onu en çok yansıtan ana elemanların ortaya çıkarılması gerekir. Bu çalışmada Bölüm 4’de incelenen performans ölçme modellerinin güçlü ve zayıf yönleri incelenerek bir model kurulmuştur. Oluşturulan bu model bir işletmeyi 7 temel açıdan ele almaktadır (Şekil 5.1). Bu ana elemanlar aşağıda kısaca açıklanmıştır.
Genel Üretim Performansı : Bu kavram, bir işletmenin genel üretim faktörlerine ilişkin tüm performans göstergelerini içermektedir. Örneğin; ilgili ürünün istenme özelliği, çalışma zamanı başına düşen üretim miktarı, satışların gerçekleşme oranı, işçilik giderleri başına düşen üretim miktarı ve yıllık üretim miktarı bu kısımda ele alınmaktadır.
GENEL ÜRETİM PERFORMANSI FİNANSSAL PERFORMANS ÇEVRESEL PERFORMANS KALİTE ESNEKLİK MAKİNE PERFORMANSI İŞ GÜCÜ PERFORMANSI TO PLAM İŞLETME PERFO RMANSI
Şekil 5.1. Tasarlanan İşletme Performansı Ölçme Modelinin Ana Elemanları
İş Gücü Performansı : İş gücü etmenli tüm performans göstergelerini içermektedir. Örneğin; iş gücü başına düşen üretim miktarı, işçi sayısı başına düşen üretim miktarı değeri, işten ayrılma oranları, çalışma saatlerini kullanma oranları, devamsızlık oranları, satış personeli performansı, işçi başına satışların değeri bu kısımda ele alınabilecek göstergelerdendir.
Makine Performansı : İşletmenin performansını yansıtan bir diğer temel unsur makine ve teçhizatların performansıdır. Mevcut montaj hatları, kazanlar, taşıma cihazları ve boya kabinlerinin kapasite, hız vb. özellikleri bu kapsamda değerlendirilmelidir. Bu kısımda yer alabilecek diğer başlıca performans göstergeleri ise fiili makine çalışma süresi başına düşen üretim miktarı değeri, toplam mesai süresi başına düşen fiili makine çalışma süresi, makine çalışma süresi başına kusurlu ürün miktarı vb. olarak sıralanabilir.
Finansal Performans : Bir çok işletme performansı ölçme modelinde maliyet, finansal oranlar, sermaye gibi kalemler temel olarak yer almaktadır. Hatta geleneksel işletme performansı ölçme modelleri, sadece sene sonundaki bilanço, karar defterleri gibi finansal dokümanlara bakmanın yeterli olacağı görüşündedir. Bu çalışmada kurulan model bu kapsamda finansal tablo ve dokümanları da içermektedir. Bu
kaynaklar başta olmak üzere kuruluşun çeşitli yerlerinden elde edilebilecek diğer mali göstergeler de bu kısımda ele alınmalıdır. Örneğin; satışların içerisindeki hammadde maliyetlerinin tutarı, satışların içerisindeki genel üretim giderlerinin tutarı, çalışılan birime ödenen iş gücü ücretleri, satış miktarı başına düşen satış maliyet tutarları vb. bu performans başlığı altında verilen örnek göstergelerdendir.
Kalite : İşletmedeki ürün ve hizmet kalitesine ilişkin tüm performans göstergeleri bu kapsamda ele alınır. Bu çalışmada kurulan modelde, diğer ana performans etmenlerinde olduğu gibi kalite ile ilgili performans göstergeleri de tüm paydaşları kapsamaktadır. Örnek kalite göstergeleri, ortalama müşteri sayısı başına o dönemin müşteri sayısı, satılan ürün miktarındaki ret oranı, üretim miktarındaki kusurlu ürün sayısı, teslim edilen parti sayısındaki müşteri şikayeti sayısı, toplam alım miktarındaki reddedilen alım miktarı olarak sıralanabilir.
Esneklik : Esneklik ile ilgili performans göstergelerine geçmeden önce esnekliği tanımlamak yararlı olacaktır. Esneklik, değişen şartlara kolayca adapte olabilme yeteneğidir. İşletme performansı ölçümü noktasında belli başlı ölçümü gerektiren esneklik türleri mevcuttur. Başlıca esneklik türleri; ürün esnekliği, makine esnekliği, malzeme taşıma esnekliği, rota esnekliği, süreç esnekliği, miktar esnekliği, üretim esnekliği ve pazar esnekliğidir [203]. Bu esneklik türlerine ilişkin performans göstergeleri bu kısımda ele alınır. Örneğin; kullanılan alanın mevcut alana oranı, işçi başına düşen kullandıkları alan büyüklüğü, üretilen ürün çeşidi sayısının piyasadaki ürün çeşidi sayısına oranı, üretilen ürünlerdeki toplam parça sayısı içerisindeki ortak parça sayısı vb. bunlardan bir kaçıdır.
Çevresel Performans : Bu performans, son yıllarda, kuruluşların gerek sosyal sorumluluk, gerek devlet, gerekse globalleşme çerçevesinde kalite belgeleme sistemlerinin zorunluluğundan kaynaklanan nedenlerden dolayı ön plana çıkmıştır. Bu açılardan bakıldığında işletme performansının değerlendirilmesinde çevresel performans göstergelerinin de ele alınıp irdelenmesi gerekmektedir. Başlıca çevresel performans ölçüm göstergeleri şunlardır; su tüketimi, elektrik tüketimi, tehlikeli ve tehlikeli olmayan atık miktarları ve genelde temizleme operasyonlarında kullanılan kimyasal oksijen talebidir (COD). Bu performans göstergelerinin dışında doğal gaz
tüketimi, petrol benzeri sıvı yakıt tüketimi gibi göstergeler de bu kapsamda değerlendirilmelidir.
Bu çalışmada tasarlanan işletme performansı ölçme modeli, işletme hedef ve stratejilerinin belirlenmesi ile başlar. Bu aşamada üst kademe yöneticilerinin bir araya gelerek o seneki vizyonu ve misyonu belirlemiş olması gerekir. Bu hedef ve stratejiler ışığında yöneticiler, işletme performansı belirleme ile ilgili olarak genel üretim performansı, iş gücü, makine, kalite, esneklik, finans ve çevresel performans açılarından işletmeyi ele alarak işletme performansına etki eden anahtar göstergeleri belirlemelidir. Bunu yaparken Bölüm 4’de ifade edilen etkenlik, verimlilik, yararlanma oranı gibi oranlardan faydalanılmalıdır. Şekil 5.2’de tasarlanan işletme performansı ölçme modeli görülmektedir.
GENEL ÜRETİM PERFORMANSI FİNANSSAL PERFORMANS ÇEVRESEL PERFORMANS KALİTE ESNEKLİK MAKİNE PERFORMANSI İŞ GÜCÜ PERFORMANSI TOPLAM İŞLETME PERFORMANSI SKORU İŞ LE TM E H E D EF V E S T R A T EJ İLER İ G öste rg eler Gö sterge ler Gös terg eler Gös terg eler İŞLETME PERFORMANSI SKOR TABLOSU
Şekil 5.2. Tasarlanan İşletme Performansı Ölçme Modeli
Göstergeler belirlendikten sonra bağlı bulundukları performans kategorileri altında sıralanarak, değerleri ile beraber işletme performansı skor tablosunda yerlerini alırlar.
Bundan sonra toplam işletme performans skorunun belirlenmesi süreci başlar. Bu noktada, değişik birim ve miktardaki gösterge değerlerinin ortak bir birimde bir araya getirilmesi gerekir. Bu yüzden performans kriteri değerleri belirli bir aralıkta (1-10) normalize edilir. Normalizasyon safhasında kriterler normalize edilirken, geçmiş senenin minimum ve maksimum değerlerinden veya ilgili göstergeye uygun teorik maksimum veya minimum (kapasite gibi...) değerlerden faydalanılır. Daha sonra, işletme yöneticileri bir araya gelerek o seneye veya döneme ait işletme amaç ve stratejilerine uygun olarak önem derecelerine göre bu göstergelere ağırlık verirler. Bu aşamada üst kademe yöneticiler ile işletme performansı ölçümünden sorumlu uzman/kişi bir araya gelerek, gösterge sayısına bağlı olarak bu ağırlık derecesine göre, taban değer en az önem derecesini belirtmek üzere belirli bir aralıkta (1-7) değerler vermelidirler.
Önem derecesinin değer aralıklarının çok küçük olması, orta veya az önem derecesine sahip gösterge sayısının fazla olması işletmenin o sene veya dönem için belirlediği amacına ulaşma durumunu işletme skoruna tam olarak yansıtmayabilir. Bu yüzden önem derecesi ağırlığı biraz büyük tutulmalıdır.
Bir sonraki aşamada, normalize edilmiş skorlar ve önem dereceleri (ağırlıklar) birbiriyle çarpılarak modelin toplam işletme performansı skor değeri elde edilecektir. Mükemmel kuruluşlar dışındaki kuruluşların maksimum skor değerine ulaşması çok zordur. Bu çalışmada tasarlanan model, aynı zamanda, elde edilen performans değerlerini önceki senelerin performans değerleri ile kıyaslamaya imkan sağlamaktadır. Kuruluşlar, her sene belirledikleri amaca bağlı olarak farklı önem dereceleri ve farklı sayıda göstergeleri kullanarak yıllara göre işletme performansı skor değerlerini oluşturabilirler. Dolayısıyla farklı ölçeklerdeki bu skorları kıyaslayabilmek için yüzde değerlere dönüştürmek gerekir. Böylece yöneticiler bu sayede yıllara göre işletme performanslarını kıyaslamış olurlar. Şekil 5.3’de tasarlanan modelin çalışma adımlarını gösteren blok diyagram görülmektedir.
Vizyon ve Misyonun Belirlenmesi
Hedef ve Stratejilerin Belirlenmesi
Modelin 7 Temel Boyutu Açısından Vizyon, Misyon ve
Stratejilere Göre Anahtar Göstergelerin Belirlenmesi
Veri ve Bilgilerin Toplanması
Skor Tablosunun Oluşturulması
Normalizasyon ve Ağırlıklandırma İşlemlerinin
Yapılması
Toplam İşletme Performansı Skor Değerinin Hesaplanması
Şekil 5.3. Tasarlanan İşletme Performansı Ölçme Modelinin Çalışma Diyagramı