C) İş Görenin Başkası Adına Kendi Hesabına Gördüğü İşler
III. İş Görme Yükümünün Yokluğu (Vekaletsizlik)
TBK m. 526`nın metninde, “vekaleti olmama” ifadesi kullanılmıştır. Vekaletsiz iş görmenin varlığı için iş görenin iş görme yükümlülüğü olmaksızın başkasına ait bir işi görmesi lazımdır. Zaten, bu durum, vekaletsiz iş görme kurumunun amacından kaynaklanmaktadır. Vekaletsiz iş görme deyimindeki “vekaletsiz” ifadesi, bu çerçevede “vekalet sözleşmesi olmaksızın” anlamında değil, “bir işgörme yükümlülüğünü öngören (herhangi bir) sözleşme veya yasa hükmü olmaksızın” olarak okunur93. Vekaletsiz iş görmenin varlığı için vekalet sözleşmesi
veya diğer bir hukuksal sebebin var olmaması kadar, yok veya batıl bir sebebin (sözleşmenin) varlığı veya sınırların aşılması dahi yeterli olur94. Ancak somut olayın
91
TANDOĞAN, Vekaletsiz İş Görme, s. 130. 92 TANDOĞAN, Vekaletsiz İş Görme, s. 130. 93 GÜMÜŞ, C. II, B. 2, s. 220.
94
TANDOĞAN, Borçlar Hukuku Özel Borç İlişkileri, C. II, s. 679. Örneğin: Y.15.HD., 5.4.2007 T., 8090/2135, www.kazanci.com; Y.15.HD., 16.2.2007 T., 404/975, www.kazanci.com; Y.14.HD., 24.4.2006 T., 3704/4739, www.kazanci.com. Yine bkz.: Y.15.HD., 27.06.2006 T., 3356/3950, TKD, C. 33, Y. 2007, S. 2, s. 295-296: “taraflar arasında yazılı bir sözleşme varlığı iddia ve ispat değildir. Davalı yol yapım işiyle ilgili encümen kararları var ise de davacıya usulen işin ihale edildiğine dair ihale kararı da bulunmamaktadır. Davalı kamu kurumu olup, 4734 sayılı Kamu İhale Kanunu`na tabidir. Yaılan tüm sözleşmelerin bu yasa kapsamında olması gerektiğinen, sözlü anlaşmayla iş yaptırılması yasaya aykırıdır. Ne var ki, davaya konu yol inşaatının yapıldığı ve halen belediyece kamu hizmetine tahsis edildiği dosya içeriğiyle sabittir. Bu durumda uyuşmazlığın EBK`nun 410. ve devamı maddeleri uyarınca vekaletsiz iş
şartlarına göre sona ermiş sözleşmenin tarafların zımni iradeleri ile uzatıldığının veya tarafların zımni irade beyanları ile bir sözleşmenin meydana geldiğinin kabul edilebildiği hallerde vekaletsiz işgörme hükümleri uygulama alanı bulmaz95
.
Yukarıda belirtildiği gibi kanunda yer alan “vekaleti olmaksızın” ifadesini, iş göreni iş sahibine karşı, iş görmekle yükümlü kılan bir hukuki ilişkinin bulunmaması gerektiği biçiminde yorumlamak da doğru olmaz. Bugün egemen olan görüşe göre, iş görenin iş sahibine karşı yükümlü olmaması, yeterli bir kıstas değildir. Örneğin, veli çocuğunun malvarlığını veya mal birliğinde koca eşin şahsi mallarını idare ederken, yükümlü olmadığı halde bazı işlemeleri yapabilir. Ancak, böyle bir durumda, velinin veya kocanın vekaletsiz iş gören sayılması mümkün değildir. Çünkü veli ile çocuk arasında ve koca ile eşi arasında, onların işlerini görmeye yetkili kılan, özel bir hukuki ilişki vardır96
.
Vekaletsiz iş görme için işin var olan bir hukuki ilişkiden doğan yetkiye dayanmaması gerektiğini belirtmiştik. Ancak bunun aksini yani, görülen işin, var olan bir hukuki ilişkiden doğan yetkiye dayandığını iddia eden kişi, bu iddiasını kanıtlamak zorundadır. Dolayısıyla burada arada bir hukuki ilişki olduğunu söyleyen, bu hukuki ilişkiyi de kanıtlamalıdır. Diğer tarafın hukuki ilişki olmadığına ilişkin bir kanıtlama yükümlülüğü bulunmamaktadır. Örneğin, vekaletsiz iş görmede, iş görenin yetkisi bir sözleşmeden doğmuş olabilir. İş görmenin vekaletsiz sayılmasını engelleyecek sözleşme, açıkça kurulmuş olabileceği gibi örtülü olarak da yapılmış olabilir. Bu durumda vekalet, hizmet, komisyon, nakliye, istisna gibi sözleşmelerden birinin varlığı kanıtlanırsa, vekaletsiz iş görme hükümleri uygulanamaz. Bir şeyin görme hükümlerince çözümlenmesi gerekir”. Aynı şekilde. Y. 15.HD., 25.10.2005 T., 5176/5723, www.kazanci.com.
95 Örneğin bilgisayar servis sözleşmesinin süresinin sona erdiği halde, servis alıcısının servis sağlayıcısının edimini kabul etmeye devam ettiği hallerde artık içeriğini süresi sona eren sözleşmeden alan yeni bir servis sağlama sözleşmesinin varlığı kabul edilmelidir. Yargıtay bu olayda TBK m. 526 vd.nı uygulamıştır. Bkz. Y.15.HD., 31.05.2005 T., 1909/3280,
www.kazanci.com. Yine Yargıtay`a göre (Y.15.HD., 21.01.2002 T., 4376/225,
www.kazanci.com) belediyenin yetkisiz memurunun imzaladığı sözleşmeden doğan iş bedelini müteahhide ödemesi belediyeyi sözleşmenin tarafı haline getirmez. Yapılan ödeme vekaletsiz iş görme hükümlerince ödenmiş sayılır.
mülkiyetinin veya kullanılmasının devrine ilişkin sözleşmelerin (fer’i) yan hükümlerinden doğan bir iş görme de vekaletsiz iş görme sayılamaz. Ancak iş görenin yetkisini aşarak yaptığı işler hakkında vekaletsiz iş görme hükümlerinin uygulanması mümkün olur97
.
Burada tekrar belirtilmesi gereken bir nokta, vekaletsiz iş görme ile yetkisiz temsilin birbirinden farklı olduğudur. Vekaletsiz iş görme, iç ilişkide söz konusu olan durum olduğu için, iç ilişkide, iş görenin yetkisi olmamalıdır. Buna karşın vekaletsiz iş görme için iş görenin dış ilişkide iş sahibini temsile yetkisi olması bir engel oluşturmaz. Örneğin iş sahibi iş görene kendi adına üçüncü kişilerle sulh sözleşmesi yapma yetkisini vermekle birlikte, ondan bu sözleşmeyi yapmadan önce, kendisinden özel bir izin alınmasını istemesinde olduğu gibi. Bu durumda, iş gören, dış ilişkide yetkili olmasına karşın, iç ilişkide vekaletsiz iş gören sıfatını taşır. Ayrıca yetkisiz temsil, sadece hukuki işlemlerin yapılmasıyla sınırlıyken, vekaletsiz iş görme kurumunun alanı çok daha geniştir98
.
Ahlaki bir yükümlülüğe dayalı iş görme durumunda kural somut olayın şartları kabülünü haklı göstermedikçe vekaletsiz iş görmeden bahsedilemez99
.
Nitekim iş görmenin dayanağını oluşturan işlem, içeriğinin ya da amacının, kısmen ya da tamamen hukuka ya da ahlaka aykırı olması yüzünden sakatlanmışsa,
97 BİRSEN Kemaleddin, Borçlar Hukuku Dersleri, I Kitap, B. 3, İstanbul 1954, s. 100.
98 İş sahibinin iç ilişkide vekaletsi iş görmeyi TBK m. 540/531`e göre doğru bulması (iç onayı), dış ilişkide TBK m. 46`ya göre sözleşmeyi onaylamasından bağımsızdır. Bunlardan birincisi, sadece iç ilişkiyi, ikincisi ise dış ilişkiyi etkiler. Bundan dolayı iş sahibinin vekaletsiz iş görmeyi doğru bulmasından (iç onayından), üçüncü kişi sözleşmeyi de onaylaması için bir hak çıkaramayacağı gibi, yetkisiz temsil olunanın sözleşmeyi onaylamasından da yetkisiz temsilci, vekaletsiz iş görme de doğru bulması (iç onay) için bir hak çıkaramaz.
Yetkisiz temsil ile vekaletsiz iş görme arasındaki bir fark da şudur: yetkisiz temsil ilişkisi, yetkisiz temsilci ile (aynı zamanda temsil olunanla da) sözleşmenin karşı tarafı olan üçüncü kişi arasında bulunan dış ilişki niteliğindedir. Bu dış ilişkiye TBK m. 46/47`deki yetkisiz temsil kuralları uygulanır.
Buna karşılık, yetkisiz temsilciyle temsil olunan arasındaki ilişki ise iç ilişki niteliğinde olup, bu iç ilişkiye TBK m. 526/531`teki vekaletsiz iş görme kuralları uygulanır” (KUTLU
SUNGURBEY, s. 32-33). 99 GÜMÜŞ, C. II, B. 2, s. 221.
bu batıl işleme dayanılarak görülen iş hakkında, vekaletsiz iş görme hükümleri uygulanamaz. Eğer hukuki işlem, konusunun imkansız olması nedeniyle batıl hale gelmişse, buna dayanılarak görülen iş hakkında vekaletsiz iş görme hükümleri uygulanabilir. Ancak yapılması imkansız bir iş için yapılan masraflar, iş sahibinin yararına olamayacağından, iş gören bunların ödenmesini isteyemez100
.
Eğer taraflardan biri ehliyetizse durum ne olur? İş sahibinin ehliyetsizliği nedeniyle batıl olan akde dayanılarak yapılan bir iş söz konusu ise, buna vekaletsiz iş görme hükümleri uygulanabilir. Çünkü bu hükümlerin uygulanması için, iş sahibinin ehil olması şart değildir. Buna karşılık iş görenin ehliyetsizliği söz konusu ise onun sorumluluğu açısından, vekaletsiz iş görme hükümlerine başvurulamaz. Çünkü TBK`nın 528. maddesine göre, böyle bir durumda iş gören, sadece sebepsiz zenginleşme ve haksız fiilden dolayı sorumlu tutulabilir101
.
Bir sözleşmenin irade fesadıyla sakatlanması durumunda, buna dayanılarak görülen iş için de, vekaletsiz iş görme hükümlerine başvurulabilir. İş görmenin konusunu oluşturan sözleşme, kuruluşundan doğan bir neden yüzünden hükümsüz hale gelmişse, artık buna dayanarak iş gören kişi vekaletsiz iş gören sıfatını kazanır. Vekilin veya müvekkilin ölmesi, ehliyetinin kaybolması, ya da iflası yüzünden, vekaletin son bulması durumunda, müvekkilin yararları zarar görecekse, müvekkil, mirasçısı ya da temsilcisi işleri bizzat görebilecek duruma gelinceye kadar vekil ya da mirasçısı ya da temsilcisi işi görmeye devam etmekle yükümlüdür. Başka bir ifade ile söz konusu kişilerin, bu durumlarda vekaleti ifa yükümlülükleri devam eder. Bu durumda iş görene vekaletsiz iş görme hükümleri değil, vekalet aktine ilişkin hükümlerin uygulanması mümkün olacaktır102
.
İş görme ile sınırları aşılan hukuki ilişki veya durum arasında sıkı bir bağın olması durumunda, bu iş görmeye o ilişki veya duruma ait kuralların uygulanacağı, öğretide egemen olan görüştür. Bununla birlikte, bu sıkı bağın ne zaman var olacağını belirlemek için, her somut olayın özelliklerini göz önünde tutmak gerekir.
100
ÖZDEMİR, s. 107.
101 TANDOĞAN, Vekaletsiz İş Görme, s. 145. 102 ÖZDEMİR, s. 108.
Eğer, söz konusu ilişkiye ait akdi ya da kanuni hükümler, olası bir yetki tecavüzü durumunu düzenlemişse veya o ilişkinin amacından bu yetki tecavüzlerini kapsadığı anlaşılıyorsa, vekaletsiz iş görme kuralarının uygulanması doğru olmaz. Ancak görülen iş, iş sahibi ile iş göreni bağlayan sözleşmenin ifası ile ilgili değilse, bu iş görmeye artık vekaletsiz iş görmeye ilişkin hükümlerin uygulanması gerekir. Örneğin, bir televizyon satın alınması için yetkilendirilen kişinin bir buzdolabı satın alması durumunda, artık vekaletsiz iş görmeye başvurulabilir. Ama iş gören, iş sahibinin istediği fiyattan çok daha pahalı bir fiyata da olsa, yine bir televizyon satın almışsa, vekaletsiz iş görme yerine, vekalet sözleşmesine aykırılık niteliğinin bulunduğu kabul edilir. Bu durumda özetle, iş gören ile iş sahibi arasındaki ilişki, bu ilişkinin sınırlarının aşılarak işin yapıldığı anda çok önemsiz kalıyorsa, iş görmenin, vekaletsiz olduğunu kabul etmek gerekir103
.
Vekaletsiz iş gören, işi görürken çeşitli yardımcılara ya da temsilcilere başvurmuşsa, bu temsilciler ya da yardımcıların davranışları da vekaletsiz iş görme sayılır mı? Hukuka uygun vekaletsiz iş görme, hukuki işlem benzeri fiil niteliğini taşıdığı için, temsil yoluyla yapılabilir. Bu yüzden, başkasının yararına vekaletsiz iş görmede, vekaletsiz iş gören sıfatını, iş görenin temsilcisine ya da yardımcı kişiye bırakan kişi taşır. Bu temsilci ya da yardımcı hakkında ise, yardımcı kişilerin fiillerinden sorumluluk hakkındaki TBK m. 116 hükmü kıyas yoluyla uygulanabilir104.