Hukuk ve Adalet

Daha önce de bahsedildiği üzere Osmanlı İmparatorluğu kuruluşu ile birlikte İslam ve geleneği bir arada yaşatma konusunda yeterince marifet göstermiş kurumların her kademesinde bu birleştiriciliği profesyonel bir şekilde gerçekleştirmişti. Eski Türk töresini terk etmeden İslamiyet’i yaşamayı kabullenmiş

59 Osmanlı toplumu için yapılması gereken, hukuk kurallarını bu çerçevede ortaya koymak ve adalet ve huzuru sağlamaktı.

Bilindiği üzere şeri hukuk İslamiyet’in vazgeçilmezi konumundadır. Şeriatın uygulanması bir ulu emirin yani siyasi otoritenin varlığını gerektirdiği için ulema, siyasi gücün sağlamlaştırılması doğrultusunda gerekli olan kanunları İslam devletinin zaruri bir kurumu olarak kabul etmiştir. Diğer taraftan tarihi bir gerçektir ki, 11.

yüzyıldan bu yana İran ve Hindistan’da ortaya çıkan Türk Müslüman sultanlıklarında İslam öncesi İran ve Türk geleneklerinden türeyen kanun ve kurumlar devletin örgütlenmesinde ve kamu hayatında hayati bir rol oynamıştır. Baştaki hükümdar ister halife olsun ister sultan olsun şeri hukuk dairesinden kesinlikle çıkamaz ve kanun koyma yetkisine sahip değildi. Bu bakımdan İslam tarihine baktığımızda idari sistemlerde hep çalkantılar yaşandığını rahatlıkla görebiliriz.

Bu konuda değişik görüşler de mevcuttur. İbn Haldun gibi İslami bilim adamları, İslam’ın dini hukuku olan şeriatın bütün yasal sorunları çözebileceğini savunarak, yalnızca sultanın buyruğuna dayanan bir yasa olan kanunu gereksiz bulmuşlardır. Kimi bilim adamları da bazı durumlar hakkında şeriat bir şey söylememiş ise kanunun hem gerekli hem de yasal olduğunu ileri sürmüşlerdir. İbn Haldun tam bir organizmacıdır. Devletlerin ölümünü kaçınılmaz görür.

Osmanlı kuruluş itibariyle Haldun’un düşüncesinden farklı bir yol izleyerek şeri hukuku örfi hukukla birleştirmiştir. Osmanlı Orta Asya ve Moğol devlet geleneğinden “örf” adında hükümdarın sırf kendi iradesine dayanarak şeriattan bağışık kural koymasına imkân tanıyan bir sistem almışlar ve imparator buyruğu da denen bu uygulama Osmanlının sultani bir devlet kurma başarısı sağlamıştır. Yani sultan başa geçtiğinde önce kendi fermanını çıkarır ve idari işlerine öyle başlardı.

Bunu yaparken şeri hukuk dairesinden ayrılmamaya özellikle dikkat ederdi. Bir bakıma örfi hukuku şeri hukukun tamamlayıcısı olarak kabul edebiliriz.

Türk geleneğinde egemenlik ile hanın koyduğu yasalar bütünü (törü) birbirlerinde ayrılmaz esaslar olduğundan, 11. yüzyıl ortalarında Türk yönetiminin yayılmasıyla beraber İslam hukuk uygulamalarında şeriat yanında kanun ilkesi de kabul görmüştür. Ayrıca, hükümdarlar, politik güçlerinde herhangi bir sınır tanımak da istemiyordu. Ortadoğu’da yaygın bir ilke olarak sultanın kanun koyma hakkı vardı.

(İnalcık, 2009: 76)

60 Osmanlı Devleti’nin yükselişi ve kurumlaşması, klasik dönemde var olan meşruluk kriterlerinin de gelişmesine katkıda bulunmuştur. Yukarıda da belirtildiği gibi, gerek Şer’i hukuk ilkeleri, gerek örfî hukuk uygulamaları, siyasi iktidarın kurumlaşmasını sağlamış, klasik Osmanlı rejiminin niteliği belirginleşmiştir. Ancak Şer’i hukukun sınırları içerisinde örfî hukukun kanunnameler yoluyla gelişmesi, Osmanlı siyasi iktidarının kendine özgü bir hukukî yapıyı oluşturmasını sağlamıştır.

Bu çerçevede siyasi iktidar, kendi koyduğu kurallarla bir bakıma, iktidarına hukukilik kazandırma eğilimi göstermiştir.

Osmanlı devlet sistemine göre sultan, tamamen kendi yetkisiyle kural koyabilir ve yasa çıkarabilirdi. Şeriattan bağımsız olan ve kanun diye bilinen bu yasalar, dini değil, akılcı ilkelere dayanır ve öncelikle kamu ve yönetim hukuku alanlarında konurdu.

Fatih’in Teşkilat Kanunnamesinde devletin ve dolayısıyla siyasi iktidarın neredeyse bütün kurumlarını ayrıntılarıyla belirtmesi zamanının şartları dikkate alındığında, kanaatimizce Osmanlı siyasi iktidarının kendine özgü hukukî bir zemine oturduğunun göstergesi olarak değerlendirilebilir. Kaldı ki, 15. Yüzyıl’da böyle bir hukuki gelişmeye, 1215’te Manga Carta’yı kabul eden Anglosaksonlardan başka hiçbir Batı ülkesinde rastlanmamaktadır.

Bu bağlamda Osmanlı sultanlarının bir bölgeyi yönetmek için ilk dönemlerden itibaren hep iki yetkili atamaları bunun bir göstergesidir: askeri sınıf kökenli ve sultanın yürütme yetkisini temsil eden bey, ulema kökenli ve sultanın yasal yetkisini temsil eden kadı. Bey, kadının hükmü olmadan hiçbir ceza veremez, kadı ise hiçbir kararını kendisi icra edemezdi. Kadı, kararlarında, yani şeriat ve kanunu uygulamada beyden bağımsızdı. Emirlerini doğrudan doğruya sultandan alır, sultana doğrudan dilekçe verebilirdi. Eyalet yönetimindeki bu güçler ayrımını, Osmanlılar adil bir yönetimin temeli olarak görürlerdi.

Osmanlı kanunu ferman şeklinde ortaya çıkmıştır –sultan ne buyurursa o sultanın yasasıdır- böylelikle sultanların, koşullar gerektirdikçe çıkardığı kurallar bütünü bir kanunname oluşturmuştur. Bu yüzden, tahta yeni bir sultan çıktığında teyit edilmeleri gerekirdi. Temel ve değişmez hukuk, İslam’ın dini hukuku şeriat idi.

61 Fermanlarda her zaman, konulan yasanın şeriata ve daha önce konmuş kanunlara uygunluğunu ifade eden bir ifade bulunurdu (İnalcık, 2009: 77).

Daha önce belirttiğimiz gibi İmparatorluk dönemi kurumsallaşmanın en yoğun olduğu dönemdir. Bunda II. Mehmet’in iki kanunnamesi bir yasa derlemesi olan Kanun-i Osmaniyi düzenli hale sokması etkili olmuştur. İlki reaya ve Ceza hukuku ve vergi düzeni ile ilgili kanunlardır ve o döneme kadar ki geçerli yasaların bir derlemesidir. İkincisi ise saltanatının son yıllarından kalma olup devlet örgütleriyle ilgilidir; yetkileri, terfileri, rütbeleri, maaşları ile hükümet ve sarayın başlıca görevlilerini, emeklilik, protokol ve cezaları gösterir.

Hükümdarın mutlak hâkimiyetine dayanan Osmanlı patrimonyal devlet sisteminde otorite sahibinin halka adaleti, kuvvetlinin zayıfa karşı zulmünü ve yolsuzluklarını önleme anlamında anlaşılan bir adalet hükümdarın en önemli görevi sayılır.

Sasaniler’de ve daha sonra İslam devletlerinde büyük divan tertibi ve hükümdarın bizzat reayanın şikâyetlerini dinleyerek hüküm vermesi bu asli görevin yerine getirilmesi içindir. (İnalcık, 2001: 69)

Sultanlar kimi zaman adaletnameler yani eyalet yetkilerinin yanlış işlemlerini düzeltmek için buyruk çıkarmak zorunda kalması da önemli diğer bir husustur.

Adaletnameler, en çok, kadı ve öteki görevlilerin reayaya angarya ya da yasadışı salgınlar uyguladıkları, ya da para cezalarını ve vergileri kanunsuz artırdıkları durumlarla ilgilidir (İnalcık, 2009:81). Sultan devlet mekanizmasının zirvesiydi ve memurlarla ataerkil patrimonyal bir ilişkisi vardı. Sultan için Osmanlı ülkesi bir aile kurumu idi. Yani Osmanlı düzeninde devlet dinden üstün tutulmuş, dinsel olmayan hukuk ve toplum ilişkisi devlet maslahatı gereği varlığını sürdürmüştür.

Bu adaletnameler bir bakıma sultanın adalet dağıtıcılığı karakterinin de bir göstergesi sayılabilir. Bu hukuki mücadele esasen adaletin eşit bir şekilde dağıtılması üzerinedir. Reayanın huzuru devletin devamı için gereklidir. Bu konuda tarihçilerin ve dönemin yazarlarının da açıklamaları kayda değer olmuştur. Özellikle adalet dairesi formülü bu durumu en güzel şekilde özetlemektedir diyebiliriz.

Kökü Aristo’ya kadar gittiği söylenen bu formül, Hint-İran ve İslam gelenekleri içinde küçük farklılıklarla tekrar canlanmış ve Osmanlı literatüründe de önemli yer tutmuştur. İbn Haldun bu formülü şöyle özetler: “ey hükümdar! Mülkün izzeti ancak şeriatla, Allah’a itaat ederek Allah için kıyamla ve Allah’ın emir ve nehyine uyarak tasarrufta bulunmakla; şeriatın ayakta kalışı ancak mülk ile; mülkün

62 izzeti ancak rical (ordu); ricalin ayakta kalışı ancak mal ile; malı elde etmek ancak imaret ile; imareti sağlamak ancak adalet ile mümkündür. Adalet halk arasına konulmuş terazidir. Onu Allah koymuş ve hükümdarı da ona kayyim kılmıştır.”

(Haldun, 1954: 262-263)

Kutadgu Bilig’den Tanzimat fermanına kadar tekrarlana gelmiş bu özdeyiş, Osmanlı hükümdarının mutlak gücünü meşrulaştırır. Osmanlı kültürü çok zayıf bağlarla birbirine bağlı iki gruptan oluşmuş (şehirli-köylü) merkez derli toplu ve hükümdar kontrolünde, çevre ise sadece dinsel eğitim kurumlarından yararlanıyordu.

Devletin varlığını sürdürebilmesi için gerekli olan gelir sağlama adalete dayanmalıdır. Nasıl ki, aydınlanma döneminden itibaren Batıda tabiat toplumun işleyişine örnek olarak alınmışsa geleneksel İslam toplumlarında da adalet ilkesi ön plana çıkarılmıştır. Adaletin hedefi sosyal refahı sağlamaktır. Devletin aldığı iktisadi kararlara gerekçe olarak sosyal refah gösterilir. Bu adalet-refah dengesi bozulduğunda bunalım ortaya çıkmaktadır (Tabakoğlu, 2012: 24).

Adalet sultan ile reaya arasındaki en önemli bağlantıdır. Fetih ile beraber gaza konusunda gücünü ispat eden Osmanlı adalet konusunda da gücüyle adaleti sağlayacağı emaresini ortaya koymuştur. Teorik olarak reaya ile sultan arasındaki bağı belirten adalet yanında pratik olarak vergi sisteminden bahsetmeden geçemeyeceğiz. Sultan ile reaya arasındaki somut bağ vergidir ve bunun sağlam tutulması reayadan çok sultanın menfaati gereğidir. Adalet, varlığı bir hukuk sistemiyle garanti altına alınan bir kavram olmaktan çok, sultan tarafından toplumun bütün katmanlarını uygun yerlerinde muhafaza etmek ve reayanın bütünlüğünü sağlamak için kullanılan bir aygıttır.

Osmanlı uleması ve düşünürleri Osmanlı devletinin ayakta kalması ve gerilemesi üzerine kafa yorarken genelde devletlerin, özelde ise Osmanlının ayakta kalmasının veya çöküşten uzak yaşamasının bağlı bulunduğu esasları adalet dairesi formülüyle izah etme yoluna gitmiştir. Adalet teorisinde adalet, yönetimde merkezi bir yere sahiptir. Adalet esasların esasıdır (Okumuş, 2005: 153).

Böylece şeri ve örfi hukukun bağışık bir şekilde ortaya konması ve buna bağlı olarak adaletin yöneten-yönetilen arasında uygun bir şekilde dağılımı iktidarın meşruiyetini güçlendiren bir formül ortaya koymuş ve artık Haldun’un devlet için

63 özveri ve refah çağı dediği dönem başlamıştı. İmparatorluğun bu dönemi yüzyıldan fazla sürmüş ve daha sonra bozulmalar ortaya çıkmıştı. Yani Klasik dönemin sonu yaklaşıyordu.