3. HİTİT BELGELERİNE GÖRE , HİTİT DEVLETİ’NİN MÜTEKABİLİYET
3.1. Kizzuwatna Memleketi İle Yapılan Antlaşmalar
3.1.1. Hitit Kralı Telipinu ile Kizzuwatna Kralı İşputahşu Arasında Yapılan
Bu antlaşma, CTH 21 kataloğunun 840/f (+) Bo 4213+ 1573/u+ 969/z+ Bo 4608 envanter numaralı başlığı altında toplanmıştır. Kizzuwatna Kralı İşputahşu ile Hitit Kralı Telipinu arasında yapılan bu antlaşmanın Akadça nüshası (KUB 31.82) 10 paragraf ve 22 satırdan oluşmaktadır. Antlaşmanın Akadça nüshasında Hitit Kralı Telipinu’dan Büyük Kral diye bahsedilmiş olmasına karşın, Kizzuwatna Kralı İşputahşu’nun ise sadece ismi geçmektedir. Fakat antlaşmanın Hititçe nüshasında ise (KUB XXXI 81) İşputahşu Büyük Kral olarak belirtilmiştir.
195 Burney, 2004: 156; Lehmann, 2014: 229.
196 Ünal, 2005: 1.
197 Beckman, 1996: 13; Liverani, 2004:53 vd.; Ünal, 2006: 25; Alemdar, 2006: 88, 175; Kitchen ve
Lawrence, 2012: 315-320; Devecchi, 2015:17.
198 Jasink, 2001: 47; Terliksiz, 2001: 11; Liverani, 2004: 53; Ünal ve Girginer, 2007: 123; Beckman,
2009: 215.
199 Terliksiz, 2001: 12.
Bu antlaşmanın, Hititçe metninde kırıklar çok fazla olduğu için mütekabiliyet
ilkesi hakkında bilgi sahibi olamıyoruz201. Bu çalışmada antlaşmanın Akadça nüshası
incelenmiş olup, transkripsiyon ve tercümeler farklı yazarlardan alınmıştır202.
Antlaşmanın, Akadça nüshası incelendiğinde antlaşmanın mütekabiliyet (karşılıklı eşitlik) koşullarında yapıldığı anlaşılmaktadır.
Antlaşmanın Transkripsiyonu (Akadça Belge: KUB 31. 82) öy.
§4
7' [ URUKI ŠA LUGAL.GAL ŠA A-NA m Iš-pu-tah-šu] x A-NA QA-TI LUGAL. GAL
ut-ta-na-a-[ar]
8´ [ Ù ŠA LUG]AL KUR URU Ḫa-at-ti QA-TAM-MA
——————————————————————————— §5
9´ [ŠUM-MA m Iš-pu-taḫ-šu ÉRIN MEŠ ti-la-tú A-NA LUGAL. GAL i-ir-ri-iš ŠUM-
M]A ŠÀ-šu i-na-an-din
10´ [ŠUM-MA Ú-UL ŠÀ-šu la-a i-na-an-din I-NA NI-IŠ DINGIRLIM lu-ú pá]-at-te
4-er
Ù ŠUM-MA ÉRINMEŠ
11´ [i-na-an-din a-šar il-la-ku ki-i-ma ÉRIN MEŠ GIŠGIGIR ḪI.A ÉRI]N MEŠ GÌR ŠA
mIš-pu-taḫ-šu
12' [ḫa-la i-le-eq-qú-ú ÉRINMEŠ GIŠ GIGIRHI.A ÉRI]N MEŠ GÌR ŠA LUGAL.GAL
ḫa-la]-ma i-le-eq-qú-ú Ù ŠA LUGAL.GAL [QA-TAM-MA] ——————————————————————————— §6
13’ [ i]le-eq-qè Ù ŠA LUGAL. GAL QA-TAM-MA
201 Terliksiz, 2001: 12.
14' [ i-n]a-an-din LUGAL.[GAL] ki-a-am la-a i-qa- a[b-bi]
15’ [ QA-TA]M?-MA
——————————————————————————— §7
16' [ i-n]a-an-din KUR URU Ha-at-ti SIG5
17' [ ]lu LUGAL. GAL i-ṣa-bat-ma A-NA m Iš-p[u-tah-šu]
18' [ QA-TA]M-MA
——————————————————————————— §8
19' [ ]i-na-an-din a-šar il-la-ku i-ib - [
20' [ ]-ši Ù ŠA LUGAL. GAL QA-TAM-MA
——————————————————————————— §9
21' [ŠUM-MA ÌR ŠA m Iš-pu-tah-šu A-NA SAG. DU be-lí-š]u ip-pa[l-l]a-aš A-NA
KUR URU Ha-at-ti [i]-[ir-ru-ub]
22' [LUGAL. GAL LÚ mu-nab-ta i-ṣa-bat-ma A-NA m Iš-pu-tah-šu] i-[na]-an-din [Ù]
ŠA LUGAL. GAL
——————————————————————————— Antlaşmanın Tercümesi (Akadça Belge: KUB 31. 82)
öy. §4
7’ [Hitit Büyük kralına ait bir kent] İşputahşu’nun (eline geçmişse) onu Büyük kralın denetimine bıraksın.
8’ [ ] ve Hatti Memleketi’nin kralı için aynı şekilde (olmalıdır). ——————————————————————————— §5
9´ [Eğer İşputahşu büyük kraldan destek kuvvetleri (isterse)] o isteyerek? verecektir. 10´ [Eğer istemezse tanrı yemini bo]zulur. Eğer askerler
11´ [verilirse nereye (giderlerse) İşputahşu’nun (yaya) (ve) atlı savaş]çıları
12’ [Büyük kralın birlikleri, atlı arabaları ve piyade erleri kadar pay] alacaklar. Ve büyük kral içinde [aynı şekilde]
——————————————————————————— §6
13’ [ a]lacaklar ve büyük kral için aynı şekilde
14’ [ ver]ilir. Büyük kral böyle söylemeyecek
15’ [ ]aynı ş]ekilde
——————————————————————————— §7
16’ [ ver]ilir. Hatti Memleketi iyidir.
17’ [ ]büyük kral yakalayacak ve İšp[utahšu]’ya (geri verecek)
18’ [ aynı şekil]de
——————————————————————————— §8
19’ [ ]verilirse nereye giderse x [
20’ [ ] ve büyük kral için aynı şekilde
——————————————————————————— §9
21’ [Eğer İşputahşu‘nun kölesi beyi]nin şahsına yönelik [suikast girişiminde bulunursa] (daha sonra) Hatti Memleketine [ayak basarsa]
22’ [Büyük kral kaçağı yakalayacak ve İşputahşu’ya] verecek. Ve büyük kral için aynı şekilde ( yapılması söz konusudur.)
——————————————————————————— Antlaşmanın İçeriği ve Mütekabiliyet Yönünden Yorumu
Hitit Kralı Telipinu ile Kizzuwatna Kralı İşputahşu’nun yaptıkları bu antlaşma metni, eşit koşullarda ve mütekabiliyet esasına dayalı olarak yapılmıştır. Bu antlaşma Hititlerin ilk kez yazılı olarak yaptıkları bir antlaşmadır. Antlaşmanın mütekabiliyet temelinde yapıldığı, antlaşmanın aşağıda belirtilen maddelerinden anlaşılmaktadır.
a) Bu antlaşmanın 7. ve 8. satırları arasında geçen, işgal edilen kentler karşılıklı olarak bırakılacaktır.
b) Antlaşmanın 9. ve 13. satırları arasında belirtilen, karşılıklı askeri destek verilecek ve savaş ganimetlerinin eşit olarak paylaşılacaktır.
c) Antlaşmanın 17. ve 22. satırları arasında belirtilen, karşılıklı olarak yapılacak suikastler haber verilecek ve suçlular karşılıklı olarak iade edilecektir. Antlaşmada bu maddelerin karşılıklı olarak belirtilmiş olması, günümüzde uluslararası ve antlaşmalar hukuku yönünden önemli olan mütekabiliyetin içeriği ile tamamıyla örtüşmektedir.
Tarafların Antlaşmadan Beklentileri
Telipinu, Hitit tahtında bulunduğu sürece tüm enerjisini iç siyasete yönlendirmiş ve bunun sonucunda, Hitit eyalet sistemi ile idari yapılanmasını tamamlamıştır. Hitit Kralı Telipinu ile Kizzuwatna Kralı İşputahşu’nun mütekabiliyet esasına dayalı olarak yaptıkları bu antlaşma döneminde, Kizzuwatna’nın Hitit Devleti karşısında güçlü bir memleket olduğu ve İşputahşu’nun Telipinu’nun çağdaşı olduğu anlaşılmaktadır. Telipinu belki içinde bulunduğu dönemin belirsiz oluşu nedeniyle, bu antlaşmayı imzalamak zorunda kalmış olabilir. Diğer bir ihtimal ise güçlenmeye çalışan Hitit krallığının, komşusu olan Kizzuwatna ile bir savaşa girmemek için bu antlaşmayı yapmış olabilir. Bilindiği üzere, Telipinu öncesi Hitit krallığında taht kavgaları ve buna bağlı olarak suikastların çok sık olması nedeniyle, belki Telipinu dışarda kendisine destek verecek güçlü dost memleket sayısını artırma planları yapmış olabilir. Bu bağlamda Kizzuwatna en doğru seçenek olmalıdır. Çünkü Kizzuwatna jeopolitik öneme sahip ve Hitit krallığının komşusu bir memleket konumundaydı. Aynı şekilde, Kizzuwatna Kralı İşputahşu’da bu antlaşma ile sınır komşusu bir krallık ile barış antlaşması imzalayarak, kendi memleketinde tahtını koruma altına almış olmalıdır. Diğer bir ihtimal ise sınır komşusu Hitit krallığının gelişmesini düşünerek, kendi geleceğini güvence altına almayı düşünmüş olabilir.
3.1.2. Hitit Kralı Tahurwaili ile Kizzuwatna Kralı Eheya Arasında Yapılan Antlaşma
Bu antlaşma, CTH 29 kataloğunun 170/u + 407/u + 434/u + 1300/u + (+)1479/u (+) 298/v (+) Bo 7952 +Bo 9490 +Bo 69/200 270/v kodlu envanter numarası altında toplanmıştır. Bu antlaşma, 10 paragraf ve 26 satırdan
oluşmaktadır203. Antlaşmanın transkripsiyon ve Türkçesi incelendiğinde antlaşmanın
mütekabiliyet koşullarında yapıldığı görülmektedir. Antlaşmanın Transkripsiyonu (KBo 28. 108) öy.
§ 3
5 URU KI ŠA LUG[AL. GAL ŠA A-NA m E-hé-ḭa ]
6 A-NA QA-TI LU[GAL. GAL ut-ta-na-a-ar URUKI ŠA m E-he-ḭa]
7 ŠA A-NA LUGAL.G[AL A-NA QA-TI m E-he-ḭa u-ta-na-a-ar
——————————————————————————— § 7
15 ŠUM-MA ÌR ŠA LUGAL.GAL A-NA SAG.DU be-li-[šu ip-pa-al-la-aš A-NA
KUR URU Ki-iz-zu-at-ni i-ir-ru-ub Ù LUGAL.GAL ar-ki LÚ mu-un-na-ab-ti]
16 li]-ša-ad-par ki-e-a-am i-qa-ab-bi i-b[a-eh-i-ir-an-ni-mi LÚ te-er-šu-mi ŠUM-MA
a-wa-tum ki-it-tum Ù LÙ mu-un-na-ab-tum ú-ta-ar-ru-šu]
17 Ù ŠUM-MA LÙ mu-un[n]a-a[b-t]um i-na-a[k-kir ra-ma-ni la-a a-ba-eh-a-ar šu-
mi a-wa-tum i-ša-ar Ù a-i-ut-tum-me-e]
18 [L]Ú M[E]Š S[I]G
5 [qú]-ti ŠA KUR URU Ha-a[t-ti m E]-[hé]-ḭ[a A-NA NI-IŠ
DINGIRMEŠ i-ir-ri-šu šu-nu ni-iš DINGIRMEŠ ú-ša-aš-qì-ru Ù mu-un-na-ab-tum
ù-ta-ar-ru]
——————————————————————————— § 8
19 Ù ŠUM-M[A Ì]R ŠA m E-hé-ḭa [A-NA SAG.DU be-li-šu ip-pa-al-la-aš A-NA KUR
URU Ha-at-ti i-ir-ru-ub Ù m E-hé-ḭa ar-ki LÙ Mu-un-na-ab-tim]
20 i-ša-ap-pàr ki-e-a-am i-[qa-ab-bi i-ba-eh-i-ir-an-ni-mi LÚ te-er-šu-mi ŠUM-MA a-
wa-tum ki-it-tum Ù LÙ mu-un-na-tum ù-ta-ar-ru-šu]
21 Ù ŠUM-MA LÚ mu-un-na-tu[m i-na-ak-kir ra-ma-ni la-a a-ba-ah-ar-šu-mi a-wa-
tum i-ša-ar Ù a-i-ut-tum-me-e]
22 LÙ. MEŠ SIG5 qu-ti ŠA KUR URU Ki-iz-z[u-at-ni LUGAL.GAL A-NA NI-IŠ
DINGIR. MEŠ i-ir-ri-šu šu-mu NI-IŠ DINGIR. MEŠ ú-ša-aš-qi-ru Ù LÚ mu-un-
na-tum ú-ta-ar-ru]
——————————————————————————— § 9
23 ŠUM-MA LUGAL.GAL lu-ú DUMU-šu lu-ú ÌR-[šu A-NA MA-ḪAR mE-hé-ḭa li-
mu-ut-ta-am la-a i-ip-pu-uš]
24 Ù ŠUM-MA mE-hé-ḭa lu-ú DUMU-š[u lu-ú ÌR-šu A-NA MA-ḪAR LUGAL.GAL
i-ša-ap-pa-ar LUGAL.GAL li-mu-ut-tam la-a i-ip-pu-ut-šu] ——————————————————————————— § 10
25 ŠUM-MA ÌR ŠA LUGAL. GAL SAG.D[U be-li-šu i-ip-pal-la-aš İ-NA KUR URU
Ha-at-tiKI –ma šu-u-tu m E-hé-ḭa i-še-im-me-ma A-NA LUGAL.GAL i-qa-ab-bi-
šu]
KUR URU Ki-iz-zu-ua-ta-naKI šu-ú LUGAL.GAL i-še-me-ma A-NA mE-hé-ḭa i-qa-
ab-bi]
——————————————————————————— Antlaşmanın Tercümesi (KBo 28. 108)
öy. § 3
5 [Büyük kral]a ait bir kent [Eheya’nın] (eline geçmişse)
6 (onu) [Büyük Kralın] denetimine bıraksın… ve eğer Eheya’ya ait bir kent 7 Büyük kralın [eline geçmişse], o onu Eheya’nın denetimine bıraksın. ——————————————————————————— § 7
15 Eğer, Büyük kralın bir kölesi bey[inin başına kastederse (öldürmeye teşebbüs
ederse,daha sonra) Kizzuwatna topraklarına kaçarsa ve Büyük Kral [kaçağın arkasından birini]
16 [gö]nderir ve sö[ylerse: “o bana karşı isyan etti. Ben kaçağı iade edeceğim”.] Eğer
söz doğru ise kaçağı iade edecekler]
17 Eğer kaça[k sözü reddeder (ve şöyle) iddia ederse; “ben bizzat kendim ona karşı isyan etmedim” söz(ü) doğru değildir.]
18 Hangi güvenilir Hatti’li olursa olsun Eheya tanrının yeminini isteyecek (ve) bu konu hakkında o tanrıların huzurunda (da) yemin etmiş olduğundan kaçağı iade edecekler.]
——————————————————————————— § 8
giderse ve Eheya kaçağın arkasından birini]
20 gönderir ve şöyle sö[ylerse :”o bana karşı isyan etti. Ben kaçağı iade edeceğim.] Eğer söz doğru ise kaçağ[ı iade edecekler.]
21 Fakat kaça[k sözü reddeder (ve şöyle) iddia ederse “ben bizzat kendim ona karşı
isyan etmedim” söz(ü) doğru değildir]
22 Hangi güvenilir Kizzuwa[tna’lı olursa olsun Büyük kral tanrının yeminini
isteyecek (ve) bu konu hakkında o tanrıların huzurunda (da) yemin etmiş olduğundan kaçağı iade edecekler.]
——————————————————————————— § 9
23 Eğer büyük kral ya oğlunu ya da erkek köle[sini Eheya’nın huzuruna gönderecek
olursa Eheya ona kötülük yapmayacak.
24 Ve eğer Eheya ya oğlun[u ya da erkek kölesini Büyük kralın huzuruna
gönderecek olursa Büyük Kral ona kötülük yapmayacak.] ——————————————————————————— § 10
25 Eğer Büyük kralın bir kölesi Hatti Memleketinde beyinin başı[na kasteder (beyine komplo kurarsa) ve Eheya bunu içitirse O, Büyük Kral’a bu olayı haber etsin.] 26 [Eheya’nın bir kölesi Kizzuwatna Memleketinde, beyinin baçına kasteder (beyine komplo kurarsa) ve Büyük Kral bunu içitirse, O, Eheya’ya bu olayı haber etsin.] ———————————————————————————
Antlaşmanın İçeriği ve Mütekabiliyet Yönünden Yorumu
Hitit Kralı Tahurwaili ile Kizzuwatna Kralı Eheya arasında yapılan bu antlaşmanın maddeleri incelendiğinde, tüm satırlarda geçen ifadelerin eşit ve karşılıklı olarak antlaşma maddelerine yansıdığı görülmektedir. Dolayısıyla bu antlaşma aşağıda belirtilen nedenlerden dolayı, karşılıklı mütekabiliyet esasına dayalı olarak yapılmıştır:
a) Bu antlaşmanın 5. ve 7. satırları arasında geçen, şayet Büyük Krala ait bir kent Eheya’nın eline geçmişse, onu Büyük Kralın denetimine bıraksın. Aynı şekilde Eheya’ya ait bir kent, Büyük Kralın eline geçmişse onu Eheya’nın denetimine bıraksın maddesi, karşılıklı mütekabiliyet esasına uygundur.
b) Antlaşmanın 15. ve 22. satırlarında her iki tarafın krala karşı isyan eden kaçakları karşılıklı olarak teslim edecekleri belirtilmiştir.
c) Benzer şekilde antlaşmanın 23 ve 24. satırlarında karşılıklı olarak, birbirlerinin makamına gönderilecek kralların oğulları veya elçilerine kötülük yapılmayacağı antlaşma maddelerinde yer almıştır.
d) Antlaşmanın son satırlarını oluşturan 25 ve 26. satırlarında ise yine karşılıklı olarak, krala karşı isyan edenlere ilişkin bir duyum alındığında bunun hemen bildirileceği hükmü yer almıştır. Antlaşmada belirtilen bu maddelerin karşılıklı olarak belirtilmiş olması, günümüzde uluslararası antlaşmalar hukuku yönünden önemli olan mütekabiliyetin içeriği ile tamamıyla örtüşmektedir.
Tarafların Antlaşmadan Beklentileri
Bir dostluk ve eşitlik temelinde yapılmış olan bu antlaşma ile Hitit Kralı Tahurwaili muhtemelen güçlü ve komşu bir memleket olan Kizzuwatna ile herhangi bir savaşı göze alamadığı için, onunla bir antlaşma imzalamış olabilir. Hitit kralı Tahurwaili hakkında birinci elden kaynak sayısı çok azdır. Hatta bu kralın adı kral listelerinde dahi geçmemektedir. Sadece onun siyasi etkinliği olarak, Kizzuwatna Kralı Eheya ile yapmış olduğu devlet antlaşmasını biliyoruz. Diğer bir ihtimal ise muhtemelen Tahurwaili bu antlaşma ile kendi gücünü test etmiş olmalıdır. Diğer taraftan güçlü ve sınır komşusu olan Kizzuwatna ile imzaladığı bu antlaşma ile Tahurwaili tüm gücünü başka yönlerde kullanarak hem kendi taht güvenliğini
korumak hem de Hitit krallığını güvence altına almayı düşünmüş olabilir. Aynı şekilde Kizzuwatna Kralı Eheya’da bu antlaşma ile belkide gelecekte Hitit krallığının güçleneceğini düşündüğünden, onlarla bir savaşın kendisi için büyük bir risk oluşturabileceğini düşünmüş olabilir. Diğer bir ihtimal ise Eheya Hitit krallığı ile yağtığı bu dostluk antlaşmasından sonra gücünü başka yönlerde kullanmayı düşünmüş olabilir.
3.1.3. Hitit Kralı II. Zidanza ile Kizzuwatna Kralı Pilliya Arasında