Hile / Yolsuzluk

2001 ve 2002 yıllarında, Enron, Worldcom ve diğer büyük şirketlerin çöküşü ile başlayan şirket skandallarından sonra muhasebe, denetim ve kurumsal yönetişim gibi alanlarda peş peşe reformlar yapılmaya başlanmış ve yasal tedbirler geliştirilmiştir.⁵⁹

Kurumsal kimliğe sahip tüm işletmeler dünyayı sarsan bu skandallardan sonra iç kontrol ve iç denetimin önemine varmış, mesleki hile ve yolsuzluk konularına büyük önem göstermeye başlamışlardır.

Çalışmamızda bu konu üç bölüm halinde incelenmiştir. Birinci bölümde Yolsuzluk Hakkında Kavramsal çerçeve çizilmiş, ikinci bölümde yolsuzluğa neden olan risk faktörleri, üçüncü bölümde ise Mesleki Hile ve Potensiyel Hileden şüphelenilmesine yardımcı olan kırmızı bayraklar konuları ele alınmıştır.

1) Yolsuzluk, Hata ve Hile Kavramı

57 IBM, Inroduction to Business,What you should know about IBM’s Control Processes, eğitim sunumu

58 IBM, Inroduction to Business,What you should know about IBM’s Control Processes, eğitim sunumu

59 Cengiz Toraman , Bedriye Tunçsiper, "Sirket Skandalları ileMuhasebe Egitimi Arasında iliski ve Bu Skandalların Muhasebe Egitim Sistemine Yansımaları" XXVI.Türkiye Muhasebe Egitim Sempozyumu, Antalya: 2007, s.164.

Yolsuzluğun tanımından önce yolsuzluklar isletmelerde yaşandığı için isletmenin tanımını yapmak daha sonra da yolsuzluk üzerinde durmak faydalı olacaktır.

İşletme;"ekonomik değerlerin yaratıldığı organizasyon birimidir."⁶⁰

Diger bir tanım ise; "esas olarak piyasa için bazı mal ya da hizmet üretimi amacı güden ve diger organizmalardan finansal bakımdan bağımsız olan organizmaya isletme" denir.⁶¹

Yolsuzluk; isletmelerde olması gerekenden farklı hareket edilerek degisik sonuçların ortaya çıkarılmasıdır.⁶²

Hile ise; Türk Dil Kurumu Sözlüğü’nde su şekilde tanımlanmıştır:

"Birini aldatmak, yanıltmak için yapılan düzen, dolap, oyun, desise ve entrikalardır."

IFAC ise hileyi şu şekilde tanımlamıştır: " Yönetimin arasında bulunan yöneticisinden sorumlu, görevli memur veya üçüncü kişilerden olan, bir ya da daha fazla kişi tarafından yapılan kasti bir davranış, adil olmayan ve yasa dışı avantajlar sağlamaktır", seklinde tanımlanmıştır. ⁶³

Hile, "belli bir amaçla işletmenin işlem kayıt belgelerinin bilerek tahrip edilmesidir".⁶⁴

2) Yolsuzluklara Neden Olan Risk Faktörleri

Şirket yönetimleri hata ve hilelere karşı gerekli sistemleri oluşturmak, bunları geliştirmek gibi bir yönetim sorumluluğuna sahiptirler. Bu amaçla kuracakları sistemler, iç kontrol sistemi olarak adlandırılmaktadır.

60 Tamer Müftüoglu, İşletme Yönetimi, Ankara: Gazi Kitabevi, 2003, s.3.

61 Kemal Tosun, İşletme Yönetimi, İ.Ü.İsletme Fak.Yayını, No:226, İstanbul, 1990, s.14.

62 Hasan Kaval, Muhasebe Denetimi, Ankara: Gazi Kitabevi, 2005, s.63.

63 Mikail Erol , “İşletmelerde Yaşanan Yolsuzluklara Karşı Denetimden Beklentiler”,SDÜ İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Y.2008, C.13, S.1 s.229-237.http://iibf.sdu.edu.tr/dergi/files/2008-1-12.pdf (3 Haziran 2010)

64 Erol ,a.g.e., s.229.

İyi bir iç kontrol sistemi ancak çalışmalar ve üçüncü kişiler tarafından yapılan hata ve hileleri engelleyebilir. Ancak bizzat üst yönetim tarafından yapılan hileler iç kontrol sistemi ile engellenemez. Bu tamamen denetçinin tecrübesine ve gösterdiği mesleki özen ve mesleki şüphecilik tutumu ile ortaya çıkabilir. Denetçi bu nedenle isletme üst yönetiminin içinde bulunduğu ortamı iyi algılamak zorundadır. Bu ortam üst yönetimi özellikle yolsuzluk yapmaya, hileli işlemlere sevk edebilir. Hileli işlem yapmaya üst yönetimi sevk eden ve yolsuzluk risk faktörleri şeklinde isimlendirilen nedenler farklı gruplar altında aşağıda sıralanmaktadır. ⁶⁵

• Üst yönetimin dürüstlüğü ve yetersizliğinden kaynaklanan risk faktörleri

• Sektör koşullarından kaynaklanan risk faktörleri

• Sıra dışı (arazi) işlemlerden kaynaklanan risk faktörleri

• Yeterli ve uygun denetim kayıtları bulunmamasından kaynaklanan risk faktörleri⁶⁶

3) Mesleki Hile ve Potansiyel Hile Kırmızı Bayrakları

Mesleki Hile Kavramı: Başta ACFE hile raporları olmak üzere, diğer hile raporlarında ve araştırmalarda işletme içinde yapılan hilenin türlerine göre çeşitli veriler bulunmakta ve bunlardan önemli sonuçlar çıkartılmaktadır. İşletme içinde yapılan hileler mesleki hile başlığı altında 3 ana bölüme ayrılmaktadır: ⁶⁷

Çalışan Hileleri: Bir işletme çalışanının işletmenin varlıklarını çalması veya kendi yararına kullanması biçiminde ortaya çıkan hile biçimidir. ⁶⁸

Hileli Mali Raporlama: Özellikle tepe yöneticileri tarafından işletmenin mali tablolarının olduğundan farklı gösterilerek, tüm işletme ilgililerinin yanıltılması biçiminde ortaya çıkan bir hile türüdür.

65 Kaval, a.g.e., s.71.

66 Kaval, a.g.e., s.71.

67 Nejat Bozkurt, İşletmelerin Kara Deliği Hile, Alfa Basım Yayım Dağıtım Yayınevi, 2009, s.63

68 Bozkurt, İşletmelerin Kara Deliği Hile, s.63

Örneğin;

• İşletmenin durumunun olduğundan iyi gösterilmesi,

• İşletmenin durumunun olduğundan kötü gösterilmesi, ⁶⁹

Yolsuzluk ve Ahlaki Olmayan Davranışlar: Bir çalışanın işletmesinde, işvereninin veya bir başkasının haklarını göz ardı ederek, var olan gücünü kendisine ve/veya bir başkasına yarar sağlayacak biçimde kullanmasıdır.

Çalışanın rüşvet, menfaat çatışması ve ekonomik zorbalık gibi olumsuz olayların içinde rol alması örnek olarak gösterilebilir.

Şekil 4: Mesleki Hile Çeşitleri

69 Nejat Bozkurt, "İşletme Çalışanları Tarafından Yapılan Hileler,Ortaya Çıkarılması ve Önlenmesi" ,Hile Sunumu,Marmara Üniversitesi, 2009

Kaynak: IBM Business Controls Education Main Menu, Inroduction to Business,What you should know about IBM’s Control Processes, eğitim sunumu

Potansiyel Hile Kırmızı Bayrakları Kavramı:

Hilenin ortaya çıkartılması, hile sürecinin bir aşamasıdır. Bu süreçte bir araş-tırma olgusu bulunmamaktadır. Hilenin araştırılmasına, bu aşamadan sonra geçilebilir.

Hilenin kolay bir biçimde görülmesi ve anında somut bir kanıta dayandırılması az görülür bir durumdur. Örneğin bir cinayet olayında ortada bir ceset olabilmektedir.

Bir banka soygununda kamera görüntüleri bulunabilmektedir. Cinayet ve soygunun varlığı konusunda bir şüphe yoktur. Hilenin varlığı konusunda bu kadar rahatlık yoktur.

Hile eyleminin ortaya çıkartılmasında, çoğunlukla hile belirtileri, kırmızı bayraklar veya anormal durumlardan yararlanılır. ⁷⁰

İşletmelerde gerekli ve yeterli kanıt olmadan bazı şeylerin yanlış olabileceğini ortaya koyabilen göstergelere Kırmızı Bayrak denmektedir. ⁷¹

İşletmeler aşağıda belirteceğimiz maddelerin eksikliği durumunda hile ve yolsuzluklara tamamen açık hale gelirler. Bu sayacağımı maddelere Potansiyel Hile Kırmızı Bayrakları adı verilmiştir.

• Görevlerin Ayrılığı ilkesinin eksikliği

• İç Kontrol yapısının olmaması ya da etkin olmaması

• Hayat tarzının değişikliği ya da Personelin finansal sıkıntı yaşaması

• Güven duygusunun eksilmesi

• Tatillerin kısa olması ve izin almada yaşanan sıkıntılar olması

70 Nejat Bozkurt, "İşletme Çalışanları Tarafından Yapılan Hileler,Ortaya Çıkarılması ve Önlenmesi" ,Hile Sunumu,Marmara Üniversitesi, 2009

71 Nejat Bozkurt, "İşletme Çalışanları Tarafından Yapılan Hileler,Ortaya Çıkarılması ve Önlenmesi" ,Hile Sunumu,Marmara Üniversitesi, 2009

• Satılıp teslim edilen mallarda noksanlık olması

• Müşteri şikâyetlerinin artması

• Makul olmayan harcamaların artması

• Finansal tablolarda önemli değişiklikler gözlenmesi