Heyecan Arama DavranıĢı ve AkıĢ Deneyimi

Alanyazın incelemesinde heyecan arama davranışı ve akış deneyimi arasındaki olası ilişkinin yürütüldüğü bir çalışmaya rastlanılmamıştır. Bu bölümde heyecan arama ve akış kavramlarının benzer özelliklerinden yola çıkarak iki kavram arasındaki olası ilişki ortaya konmaktadır. Heyecan arama davranışı ve akış deneyiminin bazı benzerliklerinden söz etmek mümkündür. Örneğin her iki kuram da bireyin güdülerini açıklama çabasındadır. Her iki kuram aynı zamanda güdülerin bilişsel ve duygusal yönüne dikkat çekmektedir.

Heyecan arama davranışının ilişki içerisinde olduğu çeşitli kavramlar bulunmaktadır. Bu kavramlardan biri telik ve paratelik durumlardır. Telik ve paratelik durumlar ters kuram prensibinde yer alan 4 metamotivasyonel çiftlik durumdan biri olarak ortaya konmaktadır (Mackenzie, Hodge ve Boyes, 2011: 217).

Paratelik bireyler heyecan aramakta ve uyarılmadan hoşlanmaktadır. Telik bireyler ise ağırbaşlıdır ve kaygıdan kaçınmaktadır. Paratelik bireyler yaptıkları etkinlikte daha fazla zorluk tercih etmekte ve düşük düzeyde heyecanı sıkıcı bulmaktadır. Buna karşılık telik bireyler için etkinliğin yüksek düzeyde zorluk içermesi kaygı anlamına gelmektedir. Telik bireylerin stresli koşullarda performansları düşerken, paratelik bireyler aynı koşullarda daha iyi performans göstermektedir. Paratelik bireyler telik bireylere kıyasla zorlu bir görevi yerine getirmede daha rahat olmaktadır. Bu bilgilere göre paratelik-telik bireylerin özellikleri ile heyecan arama davranışı arasında bir paralellikten söz edilebilir.

55 Paratelik bireyler yüksek düzeyde heyecan arayan bireylere benzemekte telik bireyler ise düşük düzeyde heyecan arayan bireylere karşılık gelmektedir. Yüksek düzeyde heyecan arayan bireyler paratelik bireylere benzer şekilde yalnızca dürtü ve uyarılma aramamakta aynı zamanda potansiyel olumsuz durumlara karşı daha yüksek bir toleransa sahip olmaktadır (Cromer, 2008: 11-12).

Cromer (2008: 1) baskı içeren durumlarda bireylerin heyecan arama davranışlarını incelemiştir. 73 katılımcıdan oluşan iki gruba yapmaları için, bir sıkıcı bir de zorluk içeren iki görev verilmiştir. Bu durumda yüksek düzeyde heyecan arayanların baskı içeren durumlarda daha iyi performans göstermeleri, düşük düzeyde heyecan arayan bireylerin ise düşük düzeydeki baskı durumlarında daha iyi performansa sahip olmaları beklenmiştir. Araştırma bulgularına göre beklenenden farklı olarak yüksek düzeyde heyecan arayan bireyler hem düşük hem de yüksek düzeyde zorluk içeren iki görevi de daha az hata ile sonuçlandırmıştır. Hem yüksek hem de düşük düzeyde heyecan arayan bireylerde baskı durumu performansa etki etmemiştir.

Martin, Kuiper, Olinger ve Dobbin (1987) de telik bireylerin düşük düzeyde heyecan arayan ve içedönük bireyler ile benzerlik gösterdiğini, paratelik bireylerin ise yüksek düzeyde heyecan arayanlar ve dışadönük bireyler ile benzer karakteristik özelliklere sahip olduğunu ifade etmektedir. Araştırmacılar video oyunu oynama görevi vererek katılımcılar için stressiz ve biraz stresli ortamlar oluşturmuştur. Sonuçlara göre paratelik bireyler biraz stresli durumlarda daha iyi performans göstermiş, telik bireyler ise stressiz durumlarda daha iyi skorlara ulaşmıştır. Buna göre paratelik bireyler stresli koşulları zorlayıcı ve eğlenceli bularak ılımlılaştırmakta, stresin olmadığı deneyimleri sıkıcı bulmaktadır (akt. Cromer, 2008: 11).

Apter‟e (2001) göre telik ve paratelik bireyler macera deneyimlerindeki uyarılmayı farklı şekillerde yorumlamaktadır. Bir diğer deyişle telik ve paratelik bireyler macera etkinliğini farklı düzeylerde yoğun ve heyecanlı olarak hissetmektedir. Telik bireyler için zorluk, aşırı düzeyde uyarılma, korku ya da kaygıya neden olmaktadır. Paratelik durumlarda ise birey yüksek düzeyde uyarılmayı heyecan olarak deneyimlemekte, düşük düzeyde uyarılma ise sıkılma olarak kendisini göstermektedir (akt. Mackenzie, Hodge, Boyes, 2011: 522).

56

Alanyazında telik-paratelik özellikler ile akış deneyimi arasındaki ilişkinin incelendiği çalışmalar bulunmaktadır. Mackenzie vd.‟ye (2011: 218) göre paratelik durum ve akış deneyiminde ön plana çıkan ototelik kişilik arasında benzerlikler söz konusudur. Paratelik bireyler heyecanı tercih eden ve genellikle şu ana odaklanma gösteren bir özellik taşımaktadır. Ototelik bireyler ise tercihleri sıklıkla yüksek beceri ve odaklanma gerektiren durumlara yönelik olan ve akışı daha kolay bir şekilde deneyimleyenlerdir. Paratelik durum sergileyen bireyler yüksek düzeyde uyaran ve heyecan tercih ettikleri için paratelik durum ve akış deneyimi arasında ilişki kurulabilmektedir. Alanyazında “telic flow” rahatlatıcı akış (relaxing flow) olarak kavramsallaştırılırken, “paratelic flow” heyecan verici akış (exciting flow) olarak kavramsallaştırılmaktadır (Mackenzie vd., 2011: 218).

Heyecan arama davranışı ile ilişkili olan bir diğer kavram risktir. Heyecan arama davranışının tanımlanmasında etkinliğin kendisini yapmak uğruna bireyin riski göze alma isteği vurgulanmaktadır. Risk heyecan arayan bireyler için önemli bir uyaran olarak karşımıza çıkmaktadır. Ancak burada değinilmesi gereken nokta heyecan arayan bireylerin kabul edilebilir düzeydeki riskleri göze aldıklarıdır. Heyecan arayan bireyler gereksiz riskleri almaktan kaçınmaktadır (Burnik, Jug ve Kajtna, 2008: 16). Kabul edilebilir risk kavramı, akış deneyiminde bahsedilen kontrol hissi ile benzerlik göstermektedir. Heyecan arayan bireylerin kabul edilebilir riskleri göze alması etkinlikte kontrol hissini elinde bulundurmak istediklerini ortaya koymaktadır. Bu durumda heyecan arayan bireylerin yüksek düzeyde riski kontrol edebilme algıları akış yaşamalarını kolaylaştırabilir.

Alanyazında risk ve akış deneyimi arasındaki ilişkiye dikkat çeken araştırmalara rastlamak mümkündür. Smith ve Sivakumar (2004: 1204) akış durumunun algılanan riski olumlu yönde etkilediğini ifade etmektedir. Schüler ve Nakamura (2013: 325) araştırmalarında riskli davranışları göze almada ve riskin farkındalığı konularında akış deneyiminin rolünü incelemişlerdir. Araştırma sonuçlarına göre akış deneyimi etkinlikteki risk farkındalığının düşmesini sağlamaktadır. Bir diğer deyişle akışı yaşayanlar etkinlikte daha az risk algılamaktadır. Bununla birlikte araştırmanın yürütüldüğü spor dallarını ilk kez deneyimleyenler arasında akış deneyimi ve risk arasında bir ilişki belirlenirken deneyimli sporcular arasında böyle bir ilişkiye rastlanmamıştır. Bu durum deneyimli sporcuların akıştan en iyi şekilde yararlanmakla birlikte olası riskleri göz ardı etmediğini göstermektedir. Konuyla ilgili uzman olmaları riski kontrol etmek istemelerini sağlamaktadır.

57 Heyecan arama davranışında etkinliklerin yüksek düzeyde yoğunluk içermesi, vurgulanan önemli ilişkiler arasındadır. Buna göre yüksek düzeyde heyecan arayanların katıldıkları etkinliklerin çoğu yüksek düzeyde yoğunluk içermektedir. Örneğin rock müzik, korku filmi, egzotik yerlere seyahat yüksek düzeyde heyecan arayanların hoşlandıkları bir yoğunluk içermektedir (Zuckerman, 2000). Akış deneyiminde de etkinliğe yoğunlaşma söz konusudur. Celsi, Rose ve Leigh‟e (1993: 11) göre katılımcılar hava dalışı etkinliğine onlara heyecan sağlamasının yanı sıra etkinliğe yoğun bir şekilde dahil olma hissi verdiği için katılmaktadır. Bu noktada heyecan arayan bireylerin yoğunluk içeren deneyimler araması ve akış deneyiminin de yoğunlaşma sağlaması, onların akışa ulaşmasını mümkün kılabilir.

Pomfret‟e (2006: 114) göre de macera turistinin bir dağcılık etkinliğine katılmasında risk, zorluk arayışı ve heyecan arama davranışı güdüleyici unsurlardır. Ayrıca deneyimli dağcıların genel anlamda heyecan arama davranışında ve heyecan aramanın heyecan-macera ile deneyim arama boyutlarında yüksek skorlar elde edeceğini ifade etmektedir. Araştırmacı heyecan arama davranışı ile güdülenen dağcıların etkinlikte akışı deneyimleyeceğini öne sürmektedir.

Akışla ilişkili telik-paratelik özelliklerin heyecan arama davranışı ile paralel bir yapıda olması, heyecan arayan bireylerin etkinlikteki heyecanı yaşamak uğruna riski göze alma isteği ve yoğunluk arayışı heyecan arama davranışının akış deneyiminin bir öncülü olabileceği varsayımını güçlendirmektedir. Bu bilgiler ışığında bu çalışmada macera temelli bir etkinlik olarak yamaç paraşütünde heyecan arama davranışı gösteren bireylerin akış deneyimi yaşaması beklenmektedir.